Hoxe escribo isto para explicar máis ou menos de que vai.
O título pode ser en serio, pode ser un chiste malo ou pode ser as dúas cousas. Postos a poñer a palabra “saudade” nun título, penso que está ben rebaixarlle a gravidade coa que a pensamos normalmente. A saudade na que penso eu non dá necesariamente gana de chorar, nin de volver atrás no tempo. Non é a frustración, o anhelo de algo que tivemos e xa non temos, senón o calor de algo bonito que vivimos e que nos acompaña no que seguimos vivindo.
Nese sentido, este é un disco que fixen principalmente só, pero pensando na xente que me acompaña de preto ou de lonxe. Por iso está cheo de ideas e sons prestados, algúns sacados de discos ou pelis e outros directamente dos audios de Whatsapp ou do correo electrónico. Hai un tempo falara con Isa Fernández Reviriego sobre a súa relación coa xente da que é fan e falaba así do sampleo: “El sampleo tiene una cualidad muy guay, que es que coges algo en lo que estaban tocando cinco personas, por ejemplo, y tu los metes en tu canción. Estás cogiendo a un montón de gente y la estás uniendo a tu sonido.”
Por iso este disco en solitario está cheo de xente. Por orde de aparición, esta (a maiores está a que non soa no disco pero compartiu ideas, querendo ou sen querer, e que está detallada nos créditos):
Samora Machel, Bazongo, Xacobe, Rocío Jurado, Toni Colombo, Esco Cromer, Raymond Green, un baterista anónimo, Tom Zé, Eloa, Vera, Sidney, Roberto, a Xunta de Galicia, Carlos, Mar, Meri, Ana Kiro, Benedicta Sánchez, actrices de Lúa vermella, Os Resentidos, Lamprea Explosiva, Emilio José, Maureen Tucker, John Cale, Ringo Starr, Roger Daltrey, prod.dailydailydaily, Andy Newmark, Mike Garson, Eddie Thornton, Ian Hamer, Les Condon, Alan Branscombe, Peter Coe, Georgia Hubley, Prince, Marisol e a xente que tocase na súa orquestra, Manu Chao, Elba, Nuria, Camila, Xiana, Ánxela, Olaia, Mar, Olalla, Hugo, Sara, Lucía Colombo, Marga, Marina, Marta, Isaura, Rubén, Julio, Lois, Samuel, Miguel, Ales, Teo, Clara, Anaid, Druso e as súas familias, Esturao e Choche.
Unha pouca desa xente
Máis aló de poder armar a túa banda de fantasía con xente que non te coñece ou xuntar o presidente de Mozambique co sonotipo da Xunta, sempre me pareceu moi bonito escoitar cancións como “Un día cualquiera” de Aries ou “almorzo pa 3” de Bratzantifa, nas que entraban os audios de xente amiga. O son gravado é unha marabilla: dalgunha forma as fotos fanme pensar máis na ausencia, mentres que as voces que soan ao darlle ao play síntoas como unha maneira de estar presentes máis aló do tempo e o espazo. A última canción do disco, “Saudade sempre”, tamén a penso como unha maneira de prolongar no tempo dúas cousas efémeras: os saúdos (que aparecen ao comezo) e as cancións que non chegaron a ser publicadas, fose porque non se remataron ou porque non estaban pensadas para iso (aparecen nuns fragmentos ao final).
Esta canción é, dalgunha forma, como un vídeo doméstico: probablemente signifique máis para ti se recoñeces a quen sae, pero o que se ve neles case sempre é universal. Case sempre é xente que se quere, en momentos que se quere gardar. Tamén soe haber alguén xogando, e o resultado soe estar cheo de erros pero ten a liberdade de que non hai expectativas.
Iso é tamén, dalgún xeito, o que hai en Saudade sempre ao completo.
A nivel musical, efectivamente debe estar cheo de erros. O instrumento que mellor sei tocar é a batería e aquí non hai ningunha que tocase eu. Son unha chea de xogos coas ferramentas que tiña a man (o ordenador, un teclado, un sinte, unha guitarra española, un acordeón de xoguete, percusións e obxectos que había pola casa) e cos xéneros e referencias que din manexado sen estudalos moito. Hai dous temas de rap (“Teño o síndrome do inspector” e “Código de boas prácticas”), dous do que eu entendo máis ou menos como folk (“Agradecido” e “Neno”), dous que me teñen un punto máis post-punk (“Turismo de Galicia” e “Pitillos”), un dueto do que Camila me dixo que o comezo tiña un punto a sintonía de talk show (“O que hai a man”), varias cancións de pop máis ou menos rápido que quizais poden lembrar ao que faciamos Esposa (“A idade estúpida”, “O mundo do motor”, “Canción para Esposa”), algunhas que se achegan máis aos medios tempos (“793”, “Un momento”, “Catro anos máis”), unha que non sei moi ben o que é (“Xente que busca aparcamento”) e unha versión dunha das miñas cancións favoritas, “Flores”, de Lamprea Explosiva. Como está gravado na casa, non berro moito en ningunha.
De que van as cancións? Algunhas van de facerse maior e de como nos relacionamos coas expectativas que temos de como serán as cousas, outras van de sufrir polos desacordos coas persoas que queremos, outras de cousas menos íntimas como os salarios ou a imaxe de Galicia. E se antes dicía que penso a saudade como o calor de algo bonito que vivimos e que nos acompaña no que seguimos vivindo, en varias das letras hai unha especie de mirar atrás para mirar adiante. Xa falei de “Saudade sempre” como unha especie de canción/vídeo doméstico, tamén de como “O mundo do motor” pensaba nos momentos de amizade vividos nos coches, e no caso de “Canción para Esposa”, que era unha idea que chegaramos a ensaiar con Esposa pero non rematar, pensaba na sensación de cando ter un grupo se volve moi complicado (porque hai que traballar, porque hai que marchar a vivir a outros sitios, polo que sexa). A idea é que as cousas que cantamos (e as que cantou outra xente) están dentro das que cantamos agora e das que cantaremos máis adiante.
Estas cancións en concreto están feitas ao longo de tres anos ou así, así que soan distinto porque fun aprendendo algunha cousa sobre a marcha. Tampouco moitas, que é un disco caseiro, lo-fi e todo iso, pero si algunhas que non sabía en Tempo libre, o EP que fixen na pandemia, ademais de que desde aquela merquei unha tarxeta de son e un par de cables que me faltaban. As máis vellas (as primeiras que gravei son “793” e “Catro anos máis”) están feitas (ou, polo menos, comezadas) precisamente durante a pandemia, cando non podía xuntarme con ninguén no local a tocar, e o resto foron saíndo aos poucos co que había a man. Ao final son moitas porque, aínda que as fixese durante varios anos, están feitas por impulsos de poucas horas, en momentos de tempo libre ou roubados á obriga de facer algo tedioso. Facer cada canción serviume para estar entretido, para pasar o tempo cantando (que é o que máis me gusta facer), para pensar a fondo nunha cuestión e para comezar un diálogo (bueno, se cadra falar é o que máis me gusta facer). Por iso máis cancións son máis impulsos e máis escusas para dicirse cousas: normalmente, remato unha canción e mándolla por Whatsapp a alguén en quen estou pensando, e agora bueno, pois máis que unha mensaxe directa son un pouco como unha mensaxe nunha botella, e están no mundo para empezar os diálogos que queira quen as escoite.
Así que, se queredes, contádeme (e, se vos presta, por carta).
“Y nadie pregunta / si sufro si lloro / si tengo una pena / que hiere muy hondo / yo soy el cantante / porque lo mío es cantar / y el público paga / para poderme escuchar”.
Para escribir necesitas estar alfabetizado, papel e boli (ou algún outro maquinillo) e un cuarto propio. Para facer cine necesitas unha cámara (e se cadra algún outro maquinillo). Tampouco é moita cousa, e cada vez faise con menos. Pero para facer música a cuestión é aínda mellor: imos normalmente de serie cunha voz ou a posibilidade de facer percusión batendo unhas partes do corpo contra outras. Calquera pode. Eu canto todos os días e faime moi feliz.
2.
Por que cantamos? A resposta máis simple sería que cantamos porque nos dá pracer, porque cantar (e, por extensión, facer música) senta ben. Pero dásenos ben complicar as cousas, así que en realidade a resposta máis realista sería que bueno, que depende. Sexa mirando a miña vida ou a doutra xente, teño visto (e experimentado) unha chea de motivos: expresar unha emoción, pasar tempo con persoas que queres, coñecer xente afín, facerte compañía a ti mesmo, atopar un lugar no mundo, gañar estatus social, ligar, gañar cartos, influír politicamente no público, lembrar os mortos, buscar a inmortalidade, pasar o tempo.
Non se me ocorre ninguén que experimente toda esta serie de motivos á vez, nin tampouco ninguén que experimentase só un. Cambian as nosas necesidades, as nosas prioridades e as nosas intencións, e así ten sido ao longo da historia: podemos fixarnos en Héctor Lavoe cantando para un público que paga (e sufrindo) e en Terbutalina cantando para a xente que queren (non din se pagan ou non). Tamén podemos pensar no que pasaba antes de que houbese industria discográfica, e lembrar as coplas que cantaban as mulleres ao ir lavar ao río ou a Asurancetúrix, o bardo de Astérix (un referente: ninguén o aturaba, pero el seguía alí cantando).
Escribo isto porque fixen un disco que se chama Saudade sempre, pero non quero que se pague por el, así que quero explicar por que canto neste caso. Para iso, primeiro vou falar de cartos.
3.
Ao longo da vida téñenme pagado a miúdo por facer música. Normalmente por tocar a batería, e nalgún caso tamén por cantar un pouco. Ás veces o público, ás veces unha entidade (por exemplo, a CRTVG pagoume dúas veces), ás veces un grupo por ir de substituto. Canto se paga? A CST-Músicos di que o mínimo son 141,63 € por día de traballo, pero a cousa é moi complexa e iso dáse cando lle cadra. Pola outra parte, eu teño pagado por gravacións, alugueres de local de ensaio, gasolina e equipo. As finanzas dos grupos son complicadas, así que sinceramente non teño claro o balance, pero a miña impresión é a de estar máis ou menos a pre.
En todo caso, ao longo da vida o que máis ingresos me deu é ser profesor. Gústame moito ser profesor aínda que non implique cantar case nunca (nese contexto daríame vergoña). Se cadra paguei por algunha cousa académica como ir a congresos pero bueno, aquí o balance está claramente ao meu favor. Consigo aforrar.
Empregados do mes
Teño, polo tanto, aforros, e tamén teño unhas cancións. Así que vou usar eses aforros ao meu favor para facer que esas cancións non sexan un produto, nin un traballo.
4.
Moléstame que falemos constantemente de “consumir” e de “produtos” cando falamos de cultura. Entendo que hai unha dimensión industrial, pero a cultura existe tamén fóra dela, e paréceme que hai algo perverso en usar eses termos. Pódense ver, ler, escoitar cousas sen ter por que consumilas. Pode haber obras que trascenden a súa dimensión de produto (por sorte pasa todo o tempo, na medida en que teñen o valor que lles queiramos dar e non o que lles dá o mercado), e pode haber obras que directamente non son produtos, ou iso penso que pasa cando ninguén cobra por elas. Seguramente neste preciso instante hai millóns de persoas cantando sen diñeiro de por medio.
Respecto ao traballo, éme máis difícil explicar que é o que me molesta del, pero probablemente sexan as relacións de poder que se crean a través dos cartos. Como alguén paga, imponse dalgunha forma un dereito sobre a persoa que cobra. Nos peores casos hai explotación laboral de xefes a empregados, ou simplemente a impresión de que por ser cliente podes explotar ou humillar á xente que traballa de cara ao público.
No caso da música, arredor dos cartos soen aparecer, creo, unha serie de obrigas impostas ou autoimpostas, que veñen das dinámicas profesionais pero afectan tamén a xente que non o é: canto se supón que debe durar un concerto (ou un disco, ou unha canción), canto se poden romper as expectativas do público, como se supón que debes distribuír a túa música, canto teñen que costar as cousas. Isto lévanos ás veces a tomar decisións, penso, con máis preguiza que imaxinación: subimos o disco a plataformas que abusan da xente que fai música e do seu persoal, editamos da maneira na que se supón que hai que editar algo, vendemos as cousas máis ou menos como se supón, onde se supón, ao prezo que se supón…
Ás veces entendo que non queda outra, sobre todo cando a música é o teu oficio. Pero creo que a música (e calquera forma de expresión que teñamos inventado, como escribir ou facer películas) é demasiado importante como para reducila a unha profesión. Se non somos profesionais, tal vez podemos ser máis trapalleiros e máis libres, como o ten sido a xente que cantou ao longo dos séculos ou como o é o señor de sombreiro que canta rancheiras sen micrófono no Karaoke Makumba. Podemos e debemos inventar, especialmente cando non temos moito que perder.
Non tiña unha foto do señor do sombreiro, pero si do Makumba
Diante disto hai unha serie de xestos que me pasaron por diante e que me resultan inspiradores. Penso por exemplo en Marrones Burócratas, que durante anos foi ese proxecto con tres normas: “un disco cada ano, un concerto cada ano, non xeramos plusvalías económicas”. Penso en que cando chegaron os correos do Hevi informando sobre os EPs de Malandrómeda mandaban á súa web, onde os podes baixar nun zip, e non a un Smartlink destes para meterte a escoitalo na túa plataforma malvada favorita. Penso en cando Xiana Arias inventa ou se presta a enredos como PaxaradasSubt ou o Discoclube e regala postais ou fanzines preciosos. Tamén en que Lixo Urbano cumpre 30 anos e nas redes de distribución do punk daquela e os valores que se intúen aínda ao mirar os deseños de casetes que poñen “non pagues máis de 400 pesetas”. Tamén no arquivo Galiza en Música e no eslogan de Discos da Máquina (“maquinando outra cousa”). Ou en Emilio José pasando de cumprir os desexos das persoas que quererían oír “Kim Kardashian” ou “Sta. Uxía” e facendo concertos quizais improvisados falando da política desa semana ou do que lle cadre, e pensando niso penso tamén naquel recital dos Novos nunha pizzería que había na rúa de San Pedro. Penso na xenerosidade da xente do Liceo Mutante e doutros espazos autoxestionados. Penso nas veces que fun tocar por aí e alguén que non me coñecía me acolleu na súa casa, me deu de almorzar ou me paseou por un barrio ou unha vila.
O fanzine Caer cara arriba, con texto de Xiana Arias e traducións de Isaac Xubín de Zebra, de Anari
“non queremos ser / un produto máis / queremos sentir / queremos expresar / e coñecer xente bonita / e coñecer xente guay / non queremos ser / un produto musical / queremos querer e sentirnos queridos e algunha cousa máis”
Eu (polo menos agora) non canto polos cartos. Xa que teño o privilexio de ter aforros e non ter ningunha expectativa económica posta na miña música, canto para sentir, expresar, coñecer xente bonita, querer, sentirme querido e algunha cousa máis.
Como se concreta todo isto? Por un lado, as persoas que me axudan a editar este disco son precisamente esa xente bonita que coñecín a raíz de ir por aí facer música e escoitala. O deseño faino Camila Viéitez, e a edición fana Caracol Negro, Prenom e Interruptor, que en vez de aportar diñeiro aportan as cousas que saben facer (fotos, vídeos, gravar cintas, axudar á distribución), a inspiración e o que lles apeteza. En que consiste exactamente? Non o sei, temos un grupo de whatsapp e non hai ningún tipo de planificación sobre cando saen e se fan as cousas, e nestes meses este proxecto foi unha escusa para falar máis que nos meses anteriores, e iso é bonito.
Intercambio de referencias con Camila
Un día sacando fotos con Mar e Meri
Polo outro lado, inventamos un sistema no que non se dá un intercambio de cartos, senón un intercambio de cartas.
Dentro desa idea de sentir, expresar e coñecer xente bonita, creo que ten moito máis sentido que o intercambio non se dea nunha relación vendedor-cliente, senón nunha relación entre iguais. Nas miñas circunstancias faríame moito máis feliz intercambiar sensacións e pensamentos que recibir cincocentos euros ou algo así, así que iso é o que propoño: se queres recibir unha copia de Saudade sempre, nunha cinta de cassette de 50 minutos con libreto despregable, envía unha carta a este enderezo co contido que ti queiras (ou avísame a min ou a calquera das editoras e facemos o intercambio en man, e así evitamos que os cartos sexan para Correos). Chegará cando lle cadre.
Unha canción que me gusta moito sobre comunicarse por carta
Por que unha carta? Porque que algo non coste cartos non significa que non coste, e unha carta costa. Leva algo de tempo, algo de esforzo, dá preguiza, é un proceso lento. Tamén é algo que non facemos todos os días, e iso pode facelo máis significativo. Estaría máis feliz Héctor Lavoe se, en vez de pagar, o público lle tivese escrito cartas preguntando se tiña unha pena que hiere muy hondo?
Por que unha cinta? Ten un aquel co espírito deste disco e desta edición usar un soporte que inicialmente estaba pensado para dictáfonos, pero que a xente usou ao seu aire. Principalmente, para gravar as súas músicas ou as cousas que soaban na radio, facilitando unha vaga de piratería que espantou á industria musical. De todas formas, se queres escoitalo en dixital ou descargalo podes facelo sen fallo nas páxinas de Caracol Negro, Prenom e Interruptor, en Soundcloud e no Internet Archive.
6.
Non me engano tampouco: isto é un capricho. Non é modelo de nada, pero a graza está en que non haxa exactamente un modelo. Xa que fixen as cancións “mal”, con instrumentos que non son instrumentos (como un cacho de polispán) ou que non sei tocar ben e co micro posto onde non debía e movidas variadas baixadas de internet sen pagar dereitos de autor, tampouco tería sentido logo compartir as cancións “ben”, cun plan de comunicación e distribución e esas cousas. Fágoo así porque podo (a maioría da xente non poderá) e fágoo así porque quero. É moi difícil non caer en contradicións, e isto estará cheo delas, pero penso que de vez en cando está ben inventar outra forma de contradicirnos.
Cando era pequeno, tiña moitos coches en miniatura, que daquela se vendían nos quioscos. Ou bueno, a min parecíanme moitos; daban para encher unha bolsa de plástico de tamaño medio. Encantábanme os coches e, como neno obsesionado con recompilar datos (e, a miúdo, repelente), tiña varias fixacións: unha era a de acumular máis coches deses de xoguete, outra aprender con que provincia se correspondía cada matrícula, outra identificar pola rúa marcas e modelos que non coñecía… Tiña tamén unha foto miña de bebé montado nun McLaren que levaran unha vez ao Kiosko Alfonso na Coruña (?), e un dos meus libros favoritos era El álbum de la fórmula 1*, con prólogo de Alain Prost.
O mundo do motor era daquela unha promesa, supoño. Nalgún momento tería a capacidade de ter en grande un coche dos que tiña en pequeno. Os nenos falabamos de coches entre nós, e os máis guais eran os que soaban máis exóticos e poderosos, como o Porsche que aparcaba a miúdo na Avenida de Santa Cristina (aínda que tamén me chamaba moito a atención, por algún motivo, o Citroën BX duns amigos de meus pais). Algún día deixariamos de ser levados para poder levar. Poderiamos vivir na realidade o movemento que se intuía no Colin McRae Rally ou no Gran Turismo da Play. A promesa era un mundo adulto que era basicamente un xogo.
Como é evidente, aquela promesa non se cumpriu. Pero a verdade é que tampouco traballei para que sucedese. Simplemente deixei de pensar nela, e cando era adolescente xa non tiña na cabeza o relato (tan americano como galego) de que os coches significan liberdade. Cando tiña 18 pensei en sacar o carné, pero non pasei de ir preguntar á autoescola. Era verán e había cousas que me apetecían máis. Ao mesmo tempo, cada vez tiña máis amigos con carné arredor, que comezaban a dispoñer de coches prestados ou herdados da familia, nos que ese relato se fixo realidade dalgún xeito sen que eu o pensase moito. Montabamos no Peugeot 205 de Hugo, no SsangYong do pai de Carlos ou no Honda Coupé de Marga e Sara, puñamos a música alta e buscabamos aparcamento durante horas, ou parabamos no sitio ao que había que ir, pero non baixabamos. Seguiamos dentro, falando de como estaban cambiando as nosas vidas logo de ter marchado a estudar fóra, ou logo de ter coñecido xente nova, estupenda ou horrible, ou logo de ter namorado. Eu seguía sendo levado, e aínda estabamos xogando.
Despois coñecín a Monstruo e fomos tocar a moitos sitios, ás veces no Kadett de Toni, ás veces no Vectra, ás veces no Toledo, ás veces no Ibiza. Ter un grupo é encaixar moitas cousas voluminosas nun vehículo pequeno e pasar horas apretado escoitando cancións, facendo amigos e facendo historia sen que ninguén fóra dese coche se dea conta. Eu seguía sendo levado, cousa que agradezo porque pasei vinte anos sendo un batería sen carné, e a miña batería nunca deixou de chegar a onde facía falla.
Aínda que os coches insistisen en presentarse como unha cousa útil que te leva do punto A ao punto B, esa era unha cuestión secundaria. A pesar de que os coches son cada vez menos carismáticos, non deixan de ser instrumentos máxicos que nos permiten acceder a un movemento que non nos é propio. Non deberíamos ir tan rápido, nin deberíamos ir tan lonxe, pero imos. Como non imos ir? Ese poder é fermoso e téñeno descrito Filippo Marinetti, Jonathan Richman, Bruce Springsteen, FØ Records ou Charli XCX. Imos, e esa beleza apóiase no drama e a violencia de combustibles caros, destrución do medio ambiente, accidentes e ruído.
Monstruo ensaiando. Véxase o Kadett ao fondo
Pero eu non o sinto así de todo. Creo que non teño moito interese no poder, sobre todo se é exercido sobre outra xente, e a miña experiencia como copiloto e pasaxeiro** é a dunha liberdade compartida, que me parece máis bonita que a da liberdade individual. Para min o gran símbolo da beleza dos coches é o Kadett de Toni, como calquera dos vehículos que se convirten nunha especie de extensión do seu condutor, ou máis ben nun amigo. Un coida do outro, van xuntos aos sitios, inventan hábitos xuntos, viven aventuras e problemas. Por iso o Kadett pode ser un símbolo de liberdade, pero non é un símbolo de poder, ou iso creo que representa nos retratos que foron facéndose del ao longo do tempo***.
Co paso do tempo, pasaron cousas: o xogo perdeu espazo respecto ás cousas do mundo adulto, non ter carné foi converténdose nun peso e acabei por apuntarme con Meri e Marta a autoescola e sacalo cun profesor excelente (que xa ensinara a conducir á miña irmá), descubrín que me gusta moito conducir. O mundo do motor é outra cousa, na que segue habendo un punto de fascinación, pero tamén outro de medo e responsabilidade. Agora podo levar xente, pero non teño claro que sexa máis libre, aínda que o futuro promete que visitarei todos os concellos de Galicia.
O noso coche
Arredor de todo isto, fixen unha canción que se chama como este texto, “O mundo do motor”. É un adianto dun disco que se vai chamar “Saudade sempre”, e que vai saír en cassette con Prenom, Interruptor e Caracol Negro, os meus tres selos máis queridos. Os motores aparecen en máis temas do disco, pero este é o que máis xoga con todas estas sensacións que acabo de describir. Fixen tamén un videoclip no que reproducín co Paint 3D varios dos coches que para min se fundiron cos seus condutores e logo púxenos por enriba de imaxes de traxectos que fixen moitas veces a pé ou en transporte público. A ver se vos gusta:
* Outro era, sen dúbida ningunha, outro icono de masculinidade infantil: a Guía Marca da Liga de Fútbol.
** Mención aquí a Bratzantifa, o único antecedente claro que se me ocorre dunha canción que sucede no coche e na que non conduces (de autobús si que hai unhas cantas como “You’re Crazy For Taking the Bus“) en “escribindo…“, onde a protagonista se ocupa de poñer a música, liar pitillos…
*** “O mundo do motor” engádese á lista de obras nas que aparece o Kadett de Toni, que inclúen o videoclip de “Papá borracho” e a curta “Nimbo” que fixo Mar Catarina, o videoclip de “Antonio” que fixo Sara Iglesias, o bordado de Camila Viéitez, o retrato de Pepa Prieto Puy…
Ola. Antes escribía máis. Pode dar un pouco a sensación se me guío pola cantidade de cousas que publiquei ultimamente neste blog (nun ano, dúas). Como mínimo, antes escribía máis cousas publicables. No último ano escribín algunhas notas de prensa, bastantes publicacións de redes sociais, correos electrónicos, apuntes, correccións, formularios, protocolos, actas e algún artigo académico. Na maioría dos casos non é unha escritura que teña moito interese, aínda que hai algo bonito en construír textos funcionais e atopar neles un pequeno espazo para un chiste ou unha referencia, ou rascar a cabeza ata atopar un sinónimo que che fai falla, ou eliminar unha redundancia, ou atopar a palabra exacta para o que se quere dicir. Cando pasa iso, sinto algo parecido a ter un oficio (ou a ter oficio), e ese sentir leva a un pensamento algo preocupante: se o meu oficio é, basicamente, ler e escribir, que fai iso á miña relación coa lectura e a escritura? Podería comezar este parágrafo tamén dicindo que antes lía máis, e tamén sería unha media verdade. Antes lía máis libros (e máis revistas), pero este ano lin unha chea de artigos, tuits, traballos, normativas… Nisto non atopo oficio ningún. No caso de escribir podo identificar unha especie de veteranía: hai uns problemas e localizo rapidamente unhas solucións para construír un parágrafo. No caso de ler non vexo nada parecido. Leo peor, con menos paciencia.
Por iso, un propósito que me fago para este ano é traballar un pouco o goce de ler e escribir. O meu tempo produtivo pasa mentres leo e escribo o que contaba antes, pero o ideal é que ler e escribir sexa unha perda de tempo (e que non se me malinterprete). Polo pronto, escribín o parágrafo anterior e paseino ben, e nas últimas semanas rematei dous libros que me gustaron moito: Nada se opone a la noche, de Delphine de Vigan, e El tiempo es un canalla, de Jennifer Egan. Tamén pensei en cambiar a maneira de perder o tempo aquí, deixar o formato blog (que xa estaba obsoleto cando abrín este) e pasarme ao formato newsletter, pero descarteino por dous motivos:
Un é que este arquivo de cousas xa está feito e dáme preguiza comezar outro aínda que agora lea máis en Substack. Tamén me parece que pode ser algo cutre cando o que fago normalmente é volcar aquí cousas que fago para outras publicacións. De todas formas podes suscribirte igualmente (hai un botón por algún lado nesta páxina) e tal vez comece a escribir en segunda persoa de singular de vez en cando.
Outro é que este ano teño pensado escribir algunhas cartas (das de toda a vida). Iso xa o explicarei con máis calma.
Todo isto viña, máis ou menos, porque no mes de decembro saquei tempo para escribir dúas listas do mellor do ano: a de A Cuarta Parede (de audiovisual) e a de Vinte (de destaques en xeral). Nas dúas escriben tamén outras persoas que quero e que me gusta ler ao meu lado, e as dúas servíronme para tentar repensar como pasei o ano, pero estou especialmente contento porque a primeira me deu pé a volver escribir polo pracer de escribir, e atoparme no proceso poñendo ideas en orde ou apuntando momentos para lembralos no futuro, e supoño que por esas sensacións apuntei agora todo isto aquí.
Penso que Mariano Rajoy dixo unha vez algo así como que “está muy bien ser generoso, pero otra cosa es ser generoso a cambio de nada”. Desa maneira parece, coa súa estraña habilidade para facer frases memorables, apuntar a unha cousa coa que me enfronto a miúdo: a idea de que hai unha fronteira moi fina entre ser xeneroso e ser parvo. Quizais na experiencia de Rajoy pesa o terse implicado desde novo na política institucional (con 27 anos era presidente da Deputación de Pontevedra, e disque nunha feira do viño de Leiro describiu a infancia na que visitaba aquela zona como o tempo máis feliz da súa vida: “yo no me metía con nadie y nadie se metía conmigo”) e, en consecuencia, terse enfrontado a contextos nos que alguén podía aproveitarse da súa xenerosidade ata dar con esa afirmación na que se vén dicir que ninguén dá duros a catro pesetas (se está no refraneiro, será que temos estas cousas bastante metidas na cabeza).
E aínda así, nos últimos dez ou doce anos din con varios contextos nos que as cousas non funcionan así, e que son contextos moi importantes para min e a miña educación sentimental: tocando con Monstruo, organizando cousas con PORNO e especialmente vendo como funcionaba o Liceo Mutante (e outros sitios similares) o habitual é experimentar a xenerosidade da xente que gasta algo do seu tempo en preparar unha cea, en ofrecerche unha cama, en atender unha barra, en prestarche uns instrumentos ou achegarte a un concerto… Son xestos pequenos pero desprendidos, nos que non pesa o interese propio. Estas persoas xenerosas e entusiastas emociónanme, e aínda que fale delas neses contextos, hainas en todas partes. Eu atópoas mesmo no traballo e aí vexo como existe o risco de queimarse: periodicamente, as persoas xenerosas enfróntanse á dúbida de se son parvas cando alguén se aproveita delas. Cando iso pasa, doe, pero a miña experiencia xeral é que a xenerosidade atrae máis xenerosidade e máis afecto. Os tiburóns, alá eles: o mundo dos parvos é un mundo máis humano.
E a que vén isto? Atopei nunha carpeta vella a transcrición en inglés da entrevista que fixemos en 2014 para a Revista PORNO a Mike Watt, membro dos Minutemen (xunto con George Hurley e D. Boon, unha das perdas tráxicas do punk), Dos, Firehose ou a reunión dos Stooges e colaborador en discos de Sonic Youth ou Kelly Clarkson (isto non o sabía ata hoxe).
Recordo aquelo como un momento moi máxico, de aprendizaxe moi intensa, porque daquela estaba bastante obsesionado con cousas como Instrument(a peli de Jem Cohen con Fugazi) ou Nuestra banda podría ser tu vida, o libro de Michael Azerrad sobre a escena underground estadounidense dos 80, que colle o título da letra de “History Lesson Part II” dos Minutemen. Os propios Minutemen tiñan como eslogan “We jam econo”, unha sorte de filosofía baseada en facelo todo eles (desde conducir a facer o son) e gastar o menos posible (gravando os discos en cinta usada, por exemplo) para facer sostible un proxecto que ao final consistía en estar xuntos e expresarse (parecido ao que cantan Lamprea Explosiva en “Xente bonita“). Mike Watt era, polo tanto, unha especie de figura paterna que validaba unha forma xenerosa (ou parva) de entender as cousas aparecendo a tocar no Liceo Mutante como calquera outra banda e tendo a paciencia de falar durante unha hora comigo e con Berto Fojo (que me botou unha man para facerme entender en inglés e participou na conversa). Decidín recuperala (algo editada) e traducila ao galego (orixinalmente transcribírona e traducírona Sara Roca e Artur M. Puga e saíu en castelán) e acabei escribindo esta nova introdución a bote pronto co que me veu á cabeza agora: alegría por ter vivido estas cousas, nostalxia polo peche do Liceo en Mollabao, orgullo por ter aprendido que aínda que todo ese underground dos 80 é unha referencia importantísima a verdadeiramente importante soe ser a da xente estupenda que está ao pé da túa casa. El tamén o sabía:
Desde a perspectiva de hai nove anos (hoxe creo que sería menos rotundo e menos catastrofista, e seguramente pensaría algo máis sobre os desequilibrios de xénero na comunidade do hardcore ou nas escenas das que participamos), falamos de cousas que aínda me preocupan agora que cumprín 33: canto queda do que pensamos de novos cando nos facemos vellos, como é posible manter as identidades locais diante das hexemonías das culturas dominantes, como se relaciona a creación coa clase e o traballo, como de importante é a música. A ensinanza clave é a do titular: sempre estás en clase.
Cibrán: Somos dun fanzine dun selo local, de Ourense, unha cidade de aquí preto, por iso queríamos que esta entrevista non fose especificamente sobre música senón sobre cultura DIY [faino ti].
Mike Watt: Si, si, si.
Cibrán: Queremos algúns consellos [risas].
Mike Watt: De aí é de onde veño eu. Os fanzines eran o máis importante nos vellos tempos, eran o tecido, non había internet. Para contactar entre nós tiñamos que enviarnos cartas. Era a única maneira que tiñamos de coñecer outras escenas! Despois foi cando comezamos a ir de xira e puidemos ter experiencias en persoa, pero aquelo era o tecido, era a rede! As cousas boas de internet poden ser parte desta cultura, é o que se chama ética. A tecnoloxía só é unha maneira de poñer o asunto en marcha, non é o asunto en si mesmo! É un medio! Así que podería ser algo malo, podería mandarche un puto fascista á casa ou algo así… xa sabes o que quero dicir, é como sexa usada! E aí é onde entra a ética.
Cibrán: Si, esa é a cuestión, porque hoxe en día internet ten un papel moi central na música, e tamén en asuntos políticos. Como che afecta iso como músico?
Mike Watt: Ben, falemos de colaboración! Podería montar algo con alguén a quen nin sequera coñezo. Compartir arquivos… non podías facer iso nos vellos tempos. Tiña que buscar un curmán ou o curmán de non sei quen… hoxe podes colaborar moito máis facilmente. Aínda así segue dependendo da xente! Só é unha cousa material! Como o burato do cu! [risas] Non é dabondo con dicir “oh, mira que caro, que bonito, que guai é”. Non! Que vas tocar con iso que tes? A arte é potencial! E, do mesmo xeito, as cousas boas de internet son potenciais: o que pode ser feito con elas. Non é cousa de idolatrar un altar ou un santuario de tecnoloxía… Por iso digo que a ética é importante. Usamos a arte para conectar, e para expresarnos. O home fixo isto desde… [asubía] desde hai moito tempo, desde os muros das cavernas. Aí está o que estaba tentando compartir co seu colega. E ao longo de todos estes anos atopamos todas estas maneiras diferentes de establecer lazos e conexións. Tíos, vós estades facendo unha versión de arte rupestre aquí, non é nada pasado de moda! [refírese ás paredes do Liceo]. Non hai maneira de que internet poida reemprazar isto. É como co vocabulario: para aprender unha palabra non fai falla esquecer outra.
Cibrán: Si, quizais o problema é que algunha xente sinte que perdeu as palabras vellas… Todo é superficial, bueno, algunhas cousas son superficiais, porque participar online non é o mesmo que participar no mundo real, e ese é un problema que ás veces notamos…
Mike Watt: Sempre vai haber un problema, creo, cando a expresión se manifeste nalgo material. O que tento dicir é que son eu falándoche a ti, pero podo poñelo nalgo e quizais [cando a mensaxe che chega] xa estou morto. Por exemplo esta mañá envieille a Tom Watson, o meu Missingman [nesa xira os concertos eran de Mike Watt and the Missingmen], unha autobiografía de Benvenuto Cellini, de hai cincocentos anos, e a historia deste home é incrible. El escribía a man, pero eu usei internet para enviarlla a Tom. Este home está falándonos a través do tempo! Entendes a que me refiro? Iso NON pode ser superficial. Podes coller esa historia e facer uns debuxos animados estúpidos e usalos para vender Cocacola, entendo a que te refires, pero este sempre foi un problema humano, non creo que sexa un problema moderno.
O problema coa tecnoloxía moderna é que algunhas das consecuencias son moi graves. Por exemplo a enerxía nuclear, xa sabes… as modificacións biolóxicas… No que se refire á comunicación? Si, a propaganda, o lavado de cerebros… iso é un problema. Nos vellos tempos tiñas que ir e contarllo a todo o mundo, agora podes lanzalo fóra, podes ter intereses ocultos, secretos… temos que estar sempre atentos, sempre atentos. Nunca vai ser doado. Non resolve ningún problema. Cal é o problema número un? Ser creativos! Non creo que iso deba ser resolto nunca, iso sempre debería ser difícil! Pero agora, respecto a como nos achegamos as cousas uns a outros… iso pode ser problemático. Entendo ao que te refires: iso pode reducir o que significa, facer o seu valor máis superficial… Por iso penso que as persoas que estean escoitando algo teñen que ser moi críticas. O problema é cando a xente empeza a aceptar calquera cousa. Creo que aí é cando hai un problema, iso é unha especie de responsabilidade. Non somos mentes críticas? Vós soades a que tedes mentes críticas.
Cibrán: Cres que hai algunha diferenza entre a xente que se dedicaba á arte cando ti empezaches a tocar e a de hoxe en día?
Mike Watt: O problema é que naqueles días os instrumentos eran moito máis caros.
Berto Fojo: Antes? En serio?
Mike Watt: Foder. Eran moi caros! Sabes, nós… despois de que nos botasen da base militar [o pai de Mike Watt estaba na Mariña estadounidense] volvimos ás casas de protección oficial. Aí é onde coñecín á xente [en San Pedro, ao sur de Los Angeles]. E ninguén tiña teclados, eran moi caros. E as nosas guitarras… nada de Fender, nin de Gibson. Usabamos material de segunda man, de 15 dólares. Pequenos amplis de xoguete… Agora as cousas son moito máis baratas, así que é moito máis fácil facer e gravar música.
Cibrán: Así que é máis democrático.
Mike Watt: Máis accesible. Aínda así, iso non o soluciona todo! Tamén fai falla ter boas ideas para cancións e… sabes ao que me refiro? A cousa do equipo é moito mellor hoxe en día, pero tamén a cultura é mellor! Nos 70, cando eu me criei, podía pasar algo como o que dis, porque a cultura naqueles días non era “escribe cancións”, era “copia discos”. Así que cando chegou o punk deunos, en certo sentido, a habilidade para reaccionar contra esta forza. Cando [Watt e D Boon] chegamos a Hollywood para ver a aquelas bandas era fácil ver que estaban empezando! Non estaban simplemente copiando discos nunha habitación, estaban usando a música para expresarse e non só como algo técnico. Iso foi verdadeiramente importante, moi fondo para nós, porque ninguén en San Pedro escribía as súas putas cancións. O mellor tío era o tío que puidese tocar mellor “Black Dog” [de Led Zeppelin]. Que cona é esa merda? Pero iso é unha especie de cousa mental, non podes culpar á tecnoloxía! É máis ben… unha tendencia?
Berto Fojo: Supoño que é máis como un fondo problema cultural e educacional…
Mike Watt: E o que sucedeu foi que -eu seino por ter tocado cos Stooges – cando eu era un chico todo se convertera en arena rock: nos 60 había clubes, pero en 1970, cando eu tiña 13 anos, todo se convertera en arena rock. E no arena rock a banda e a audiencia están moi lonxe. Eu empecei a facer música para estar con D Boon, para estar co meu amigo… Nunca sabes onde vas rematar tocando, é gracioso como acabei facendo algúns concertos verdadeiramente grandes… pero a cuestión é que, cando ías a un concerto nun pequeno club, podías imaxinarte a ti mesmo facendo o mesmo que a banda! Iso é o que é o punk, sabes? O arena rock era toda unha maneira de pensar: o rock and roll volvérase un negocio moi exitoso, así que se desfixeron de todas as cousas pequenas.
Cibrán: E pensas que…? O punk rock foi moi inspirador para ti, pero quizais hoxe en día o punk rock é tamén… unha especie de canon, que pode ser inspirador pero tamén estreito…
Mike Watt: Estreito, si. Creo que a xente ten unha idea diferente, unha definición ou significado diferente do que é punk. Para nós o punk non era un estilo de música. O punk era un estado mental, o estilo elixíao cada banda! Iso entristeceunos moito porque eles falaban de anarquía, que quere dicir que non hai coerción, verdade? Sen presión. E empezaron a tocar todos igual! Nós tivemos sorte porque no punk rock de Hollywood algunhas bandas nin sequera tiñan guitarra! Só batería ou sintetizador… facían de todo, de todo! Pero cando chegou o hardcore nos 80 todo se volveu moi estreito, todo eran guitarras rápidas. Así que eu teño unha definición diferente.
De feito había un lote de artistas nesa escena, e eu aprendín sobre todas esas cousas que chegaron de Europa despois da Primeira Guerra Mundial, como o dadá. O punk era máis como o dadá na miña cabeza… De feito nin sequera pensabamos que os Ramones fosen parte do punk, pensabamos que só estaban facendo a súa propia música… Agora sabemos que eran parte dun gran contexto… pero nunca pensamos que fose un estilo musical! Para min sempre foi algo… aberto. Pero é difícil dicir isto a outras persoas, cada un ten a súa propia experiencia! E especialmente se te pillou o hardcore, porque aí eran xente moi nova, e había un lote de presións sociais. Todos os que andabamos nesas escenas… nós non eramos os máis novos, e tiñamos 19 ou 20 anos! Todos eses rapaces estaban aínda no instituto, os do hardcore, pero moitas persoas da escena viñan do glam e o glitter, había xente maior, artistas… era algo así como provocativo. As ideas importaban moito. Moitos eran anti-rock and roll! Odiárono por culpa do arena rock! Querías unha experiencia que fose algo máis alá, era sorprendente e salvaxe! Xa sabes… e logo as cousas volvéronse tan predicibles…
Para nós o punk non era un estilo de música. O punk era un estado mental, o estilo elixíao cada banda! Iso entristeceunos moito porque eles falaban de anarquía, que quere dicir que non hai coerción, verdade? Sen presión. E empezaron a tocar todos igual! Nós tivemos sorte porque no punk rock de Hollywood algunhas bandas nin sequera tiñan guitarra!
Cibrán: Foi moi difícil para ti e D Boon cando erades adolescentes superar as vosas influencias? Atopar a vosa propia maneira de facer as cousas?
Mike Watt: Bueno, os tempos eran como… Nos 60 había máis voces: había xente nas rúas loitando polos dereitos civís, tentando parar a guerra… pero cando chegaron os 70 todo aquelo estaba esgotado. Nós quedamos en plan “que?”. Acabara! Era como que todo o mundo quedaba nos concertos de rock e sentaba no seu asento no quinto pino. Si, foi duro, era… non había nada como isto [o Liceo], a xente non se reunía. Esta escena en Hollywood, sabes? En California do Sur temos 150 cidades, pero non están conectadas… Se o ves desde o ceo parece todo unha gran cidade, pero non nos coñeciamos uns a outros! Aínda así había unha cousa que tiñamos en común, que eran os Stooges. É moi raro que agora estea tocando con eles. Porque eles eran A BANDA, esta banda única, tola, salvaxe… se cadra algo de Captain Beefheart tamén. Algúns tipos estaban xa facendo punk, así que eles foron os que nos fixeron sentir valentes e superar todas estas historias das que estamos falando.
Cibrán: Eran moi coñecidos nesa época?
Mike Watt: A xente odiábaos.
Cibrán: Pero coñecíanos.
Mike Watt: Había esta revista chamada Creem, escoitastes falar dela?
Cibrán e Berto: Si.
Mike Watt: Eles foron os únicos que escribiron sobre esa banda. Bueno, Rolling Stone escribiron un pouco, e dixeron que eran terribles. Por suposto, hoxe en día póñense en plan [con voz ridícula] “oh, eran cinco estrelas!!”, pero daquela lembro pensar “que lles dean a estes tíos!”. Os Stooges recolleron moitísimas reaccións negativas. O gracioso é que perduraron mioto máis que todas esas outras bandas, hoxe son xigantes! Grand Funk… a quen merda lle importa hoxe Grand Funk? Sabes o que quero dicir? É moi raro… Steppenwolf… ninguén lembra estas bandas, pero aos Stooges si! E non sei como sucedeu todo isto! Só que eles… non tiñan medo. Escoito o Funhouse e non soa a 1970, soa como se o gravasen… a semana que vén! E non sei por que, xa sabes, eles só eran uns tíos calquera… Unha cousa si che digo: eles tentaban ser honestos co que sentían, iso seino seguro. E non tentaban copiar tanto a outras bandas, quizais por iso… Non sei.
Coa xente nova sempre hai moita presión de grupo. “Gústache iso?” [ri]. Creo que é moi duro para todos vós, xente moza, ser o voso propio… porque aínda estades saíndo da casa dos pais, e entón queres formar parte doutro grupo, verdade? Doutra xente moza, e entón impórtache moito a súa opinión, e ninguén é forte dabondo, e pode facer falla moito coraxe. Afortunadamente D. Boon, que era unha especie de gordo [en español no orixinal], coa xente rindo del… cando lle chegou o día de tocar a guitarra non era como “son mellor”, senón como “agora vou tocar!”. “Non me dan medo os meus sentimentos! Porque sempre están facéndome ceder”. E comigo pasaba igual, tiña pinta de parviño… estabamos resignándonos en todas partes na vida, así que agora, por fin, non iamos ter medo. Así que iso foi o que a sociedade, ou a situación, fixo de nós. Sabes ao que me refiro? Non encaixabas. E iso foi unha cousa da que me din conta respecto á escena punk: parecía que a xente que non encaixaba estaba construíndo o seu propio mundo. Non superior, non máis avanzado, senón paralelo!
Cibrán: Sempre lle deches importancia ao contexto, a Pedro [a miúdo, Watt omite o “San” para referirse a San Pedro], e a falar coa túa linguaxe. Non sei como combinas iso coas influencias de… de todas partes. Preguntamos porque aquí hai un montón de bandas que cantan en inglés e parecen influenciadas pola música norteamericana… [hoxe en día creo que son bastantes menos e alégrome moito]
Mike Watt: Si. Sabes? D. Boon copiaba discos dos Creedence. Queres cantar a túa propia canción, e entón tamén estás falando da túa propia voz. Sabes por que é interesante o que preguntas? A primeira vez que viñen a Europa, cando viñen con Black Flag hai 31 anos, naqueles días a metade dos concertos eran en Alemaña Occidental. Ninguén alí cantaba no seu propio idioma. E fíxonos sentir un pouco estraños. Por que non estades cantando no voso idioma? Porque nós si que o facemos! [risas] Creo que iso é algo raro.
Cibrán: Cres que é importante usar o teu propio idioma?
Mike Watt: Bueno, eu non veño desa experiencia, eu veño dunha situación diferente. Pero nun plano ético, dígoche directamente: nós tiñamos 24 ou 25 anos e quedamos en plan “por que están facendo iso?” Porque nós non tiñamos que facelo! Nese sentido non estou na mesma posición que vós, penso que sodes vós os que tedes que responder esa cuestión. Ou que me dis sobre Galicia? Aquí tedes a vosa propia lingua, algo diferente, non? Parecida ao portugués? Sabes? Creo que cada artista ten que escoller o seu vocabulario – e o seu idioma, por suposto – pero os idiomas tamén son vocabularios, e as notas dun baixo… Eu uso cousas latinas na miña música ás veces. D. Boon era moi fan do flamenco. Este tío que vivía no seu coche, Roy Méndez López, ensinou a D. Boon estas cousas porque tiña algo latino na súa familia… Cada un ten que tomar decisións respecto a todo isto, pero non hai só un bo camiño: iso é o que tento dicir. Sería demasiado pesado facer unha regra sobre iso, pecharía demasiado a arte.
Mira, honestamente voucho dicir: pareceume moi raro. Todos aqueles alemáns cantando en inglés… era estrañísimo. A única banda que cantaba no seu idioma era francesa [imita francés con voz gutural]. Pero era francés [ri]. O que si que era raro foi tamén a primeira vez que vimos a xira de The Jam e The Clash, porque estabamos como “que merda?”. Non sabiamos que cantaban igual que falaban! Porque The Who cantaban imitando o acento americano, e pensabamos que Joe Strummer cantaba cun cigarro na boca! Non sabiamos que falaban así, non tiñamos nin idea! Así que se cadra esta idea de copiar outras cousas estaba tamén aí… porque entón mesmo aqueles ingleses nativos tentaban falar como negros estadounidenses! Como facía Roger Daltrey; se escoitas os dous primeiros discos dos Who están tentando imitar a James Brown todo o rato.
Cibrán: Antes falamos sobre a ética pero, desde o punto de vista político, cres que a cultura do faino ti [DIY] pode xogar un rol importante?
Mike Watt: O importante é a autonomía. A xente chama a Galicia unha comunidade autónoma, non? Temos que vixiar as conexións, porque se te atan demasiado se cadra xa nin sequera queres cantar cancións, verdade? Hai que estar vixiantes. Conectados, pero atentos, porque pode ser que esa xente [os políticos] sexa a que te apoie e financia. Pode que queiran que bailes ao son do partido, como nós dicimos en América. Esta é a razón pola que penso que a autonomía é o máis importante para a comunidade do faino ti, xunto con ser libres e posuír liberdade de expresión. De todas maneiras a liberdade de expresión é complicada, porque implica que tes que deixar falar ao Ku Klux Klan ou aos nazis… asusta. Preservar a túa autonomía é importante porque aí é onde todo comeza, é a razón para ser parte do faino ti en primeira instancia. É unha loita constante, nada disto é fácil, pero podes facelo. Eu estiven nunha major durante 14 anos, e nunca tiven que facer unha demo, nunca levei traxe para ir ao estudio… todo o que me pagaban usábao para pagar as xiras. Se non tes autonomía o único que che queda é salvar a integridade.
Cibrán: Creo que hoxe en día a música é menos importante para a xente, quizais ten máis presenza pero é menos crucial…
Mike Watt: O que era unha cousa pequena daquela hoxe xa se dá por feita. Esa era unha boa cousa daquela vella escena! Era máis difícil de facer, non tiñas tanta xente axudando. O punk americano era moi pequeno, pero aqueles tíos estaban fodidamente implicados! Non era unha situación que puidese “manufacturarse”, era simplemente a realidade.
Cibrán: Teño a sensación de que a música era cultura naquela época, e agora é só entretemento… [a isto me refería co de que hoxe en día non sería tan rotundo e catastrofista]
Mike Watt: Non sei se hai algún tipo de sistema, o noso para facer música naquela época era malísimo e por iso tivemos que valernos do faino ti. Todo estaba controlado polas corporacións. Pero entón algunhas bandas dixeron: impórtanos unha merda, somos libres. O que pasa é que co tempo estas mesmas bandas volvéronse cobizosas e querían que os selos pagasen os seus catálogos e acabaron con esa fórmula… En todo caso as circunstancias eran moi diferentes. Hoxe en día sodes moitos os chavales que facedes música, moi boa e moi mala. Xa entón había moitísima xente facendo unha música de merda, terrible, un lixo pretencioso, falso e lixeiro. Unha auténtica merda, si, pero mira a natureza, se queres unha boa colleita tes que usar abono. Pode que algún granxeiro intelixente poida usar toda esta merda de música e conseguir sementar algo!
Foto de Will Ragozzino
Cibrán: O que pasa é que dá a sensación de que no pasado había bandas ou discos cunha capacidade para cambiar o mundo, por dicilo dalgunha forma, e hoxe parece difícil atopar bandas con esa enerxía. [Isto agora, en 2023, faime pensar en “El apagón” de Bad Bunny e en Realismo capitalista de Mark Fisher]
Mike Watt: Bueno, se cadra iso só é o ciclo no que estamos agora. Pero os ciclos rematan e dan paso a outros, unha e outra vez. É algo difícil de explicar porque é moi complicado mirar fóra das nosas propias vidas. Se imos ao pasado, eu non convivín con Woody Guthrie, nin estaba por Europa cando o dadaísmo, e desde logo non coñecín a Dante nin a Virxilio! Con isto quero dicir que cada época ten as súas dificultades, pero tamén as súas cousas que merecen a pena. Por iso é importante crear espazos onde a xente poida reunirse e crear. O problema é que existe esa parte social, ese problema de que hai xente que non quere facer nada, só relacionarse coa xente adecuada e cousas así. O proceso creativo ás veces é moi solitario. A xente soía preguntarnos [aos Minutemen] “por que non ides a Hollywood? Todo pasa alí! Está só a 35 millas, 45 outeiros de distancia… mudádevos a Hollywood!” Mesmo D. Boon chegou a dicirme “por que non escribimos cancións sobre Hollywood?” [risas] Díxenlle “creo que xa temos idiotas dabondo aló enriba escribindo sobre o maldito Hollywood. Nós somos de San Pedro!
D. Boon… era un home do máis interesante, dalgún xeito foi unha influencia para min. Tiñamos a máis grande das amizades. Ter un tío ao teu lado todos eses anos… foi algo moi intenso. Ter a D. Boon e aos demais, os Hüskers, os Meat Puppets, os tíos de Black Flag… eramos todos xente próxima, e aquelo non estaba preparado, simplemente sucedeu. A Black Flag coñecímolos un día mentres repartían flyers para o seu próximo concerto, o segundo que daban en San Pedro. Dixémoslles “Eh! Por que ides tocar aquí? Ninguén toca aquí nunca!”. E eles “Como sabedes iso!?” [risas] “Oh, porque nós somos a únnica banda de punk de San Pedro”, respondían. E dixeron “Non me fodas! Hai unha banda de punk en Pedro”. Dixemos “Pois claro”. “Queredes abrir para nós?”. “pois claro!”. Seis meses despois eramos a referencia 002 de SST Records. Black Flag tiñan xa o seu propio sistema para ir de xira, foder, eu pensaba que só a xente con contratos discográficos ía de xira! De feito, nin sequera a maioría das bandas de Hollywood ía de xira! Daquela moito dependía das persoas; non dos individualismos senón de xente con gana de facer cousas, e eles érano. Cando máis xente así nos xuntamos foi cando comezaron a pasar cousas de verdade.
Cibrán: Estabas falando hai un rato da filosofía econo. Tendo en conta iso, cal cres que sería a mellor maneira de facer a túa propia música e conseguir cartos para seguir adiante?
Mike Watt: Todos tiñamos outros traballos á parte da música.
Cibrán: Xa, pero hoxe en día a xente nova na súa maioría non ten oportunidade de traballar.
Mike Watt: Seino, aínda así nin imaxinas que clase de traballos tiñamos. Quero dicir, cousas do estilo repartidor de periódicos por 1,20 dólares a hora, ou nunha tintorería por 1,65 a hora… viviamos econo! Pero sabiamos xa daquela que o importante era a autonomía. Se tomabamos unha mala decisión sabiamos que implicaría perder o control creativo sobre a nosa música! Así que busca algún traballo! E vai á escola! [risas] Quería deixalo todo moitas veces, pero nunca o fixen. De todas maneiras non sabiamos nos 80 que podías gañar a vida con aquelo! Se por aquel entón me falases dos casos de Blink 182 ou Green Day nunca cho había crer! As bandas británicas que creceron moi rapidamente como os Clash ou os Jam son algo diferente. De feito esas bandas a partir do segundo disco volvéronse diferentes, rock and roll normal e corrente, non son bos discos, por iso só me gusta o primeiro material das bandas. Así que nunca pensei que puideses facer iso e manter a integridade. Simplemente seguimos empuxando ao longo dos anos.
Cibrán: Foi complicado para vós organizar as vosas primeiras xiras?
Mike Watt: Dukowski, o baixista de Black Flag, organizou toda a rede de locais ao longo do país. Eu sigo indo de xira pola mesma rede! Esa era a razón pola que os fanzines eran tan importantes, encargábanse de fixar unha escena en cada cidade cos seus locais, etc. Daquela non podías tocar nun club normal de rock and roll, porque os rockers odiaban os punks. Tiñamos que tocar en centros cívicos e cousas polo estilo, sempre había un tío que os reservaba en cada cidade. Ese tío sempre tiña un grupo e facía de teloneiro. Despois acababas de tocar e ías con el e os seus amigos a emborracharte. Todo dependía das persoas, das redes de persoas. Faciámolo todo por teléfono e sobre todo por carta, non había unha maneira fácil de facelo. Era fodido, era moi difícil.
“The Boat”, a vella furgalla de Watt, unha Ford Econoline usada entre 1990 e 2004
Cibrán: Cres que o underground de hoxe en día é moi diferente?
Mike Watt: Hai moita máis xente, máis conectada.
Cibrán: E que hai do significado?
Mike Watt: Non, non. Non é diferente para nada, sabes? As cousas que ti me preguntas hoxe son as mesmas que hai 38 anos. Estou aquí co mesmo espírito. Nunca morreu. Estivo aquí desde aquela, todo o rato, arredor de nós! É algo distinto porque pasaron 38 anos, pero cantas máis cousas cambian máis seguen sendo iguais. Sempre existiu este dilema, do lixo contra o íntegro… sempre vai haber esta pelexa. Depende todo da xente de hoxe en día, poden mirar cara atrás buscando bos exemplos, poden mirar cara diante buscando esperanza, pero ao final do día son eles quen teñen que entrar no ring e pelexar. Entendo perfectamente por que me preguntas isto, é moi importante que esteas facéndome estas preguntas, pero eu non sei como arranxalo, dígoche, simplemente, faino. D. Boon soía dicir “o saber está no facer”. Acéptao. Non penses, faino! (por suposto que tamén tes que pensar, xa sabes a que me refiro). D. Boon tiña razón, podedes imaxinarvos a meu pai tendo esta conversa comigo aló por 1976 ou 1977? Díxome “que cona é todo iso do punk?” e eu díxenlle que só estabamos facendo cancións e tocándoas por aí. El respondeu “non, non, non, de que vai realmente? É algún rollo socialista?” [todos rimos]. Iso é o que eu fixen, rir! El enfadouse moito, deixouno estar e nunca volveu sacar o tema. Un tempo despois D. Boon morreu, e para entón eu daba máis concertos ca nunca. Gañaba a vida con iso, non podía crer e o meu pai menos, así que lle enviaba postais desde cada sitio da xira. Lembro a primeira que lle mandei, dicía “Said you like it sailor?”. Esa deume a idea, e logo viume tocar unha vez (en Fresno, onde non hai océano). E non podías crelo, nunha boleira, nun bar, onde se puidese montar un pequeno concerto, e tocar para diante, ou nalgún restaurante… sempre aparecía algún rapaz, montaba un bolo e daba un saco onde durmir na súa casa… non podía crelo. Unha gran comunidade, iso é o que é o punk. Punk era unha palabra bastante mala daquela. Na miña época usábase para falar dun tipo que se deixa foder por pitillos no cárcere! A primeira vez que o escoitei foi como, a quen demo estás chamando punk, colega? [risas] Como maricón, pero un maricón do máis baixo. Eu pensaba “quen vai chamar a súa música así?” Entón vin que só tentaban crear o seu propio mundo, porque non encaixaban en ningún outro. Agora non me asusta a palabra, chámomo a min mesmo [risas] e non hai problema.
A verdadeira loita contra a vellez reside en manter unha mente aberta. Recordar sempre que calquera persoa pode ensinarche algo, por nova que sexa. Nunca perdas iso, sé humilde. Perder iso é o gran problema. Creo que a vida está para aprender. Nunca pares. Non é só algo que debas facer ata 5º ou 6º curso, nin sequera só ata que chega o momento de retirarse. Non, non existe o retiro, sempre estás en clase, aprendendo. Para min esa é a filosofía sana.
Cibrán: Vale, esta é a última pregunta. Hoxe en día tes 56 anos pero fas basicamente o mesmo que cando tiñas 20. Foi moi difícil continuar con isto?
Mike Watt: O corpo deteriórase, pero a cabeza vai gañando experiencia. É raro. Diso vai o punk. Cres acaso que D. Boon ou eu pensamos algunha vez en chegar a ser punks de mediana idade? Merda, é moi raro! [risas] Por iso escribín ao respecto! Rollo eh, tío, eu formo parte desta merda! Pero así é como sucedeu. A min non me mataron como a D. Boon, así que seguín co meu. É algo estraño, o corpo fraquea pero o espírito continúa.
Cibrán: Aínda así hai moita xente que parece renunciar ás súas ideas…
Mike Watt: Si, pero sabes que? Ese tío francés, Arthur Rimbaud, creo que é caralludo, e deixouno cando tiña 19! Se cadra é o que lle gusta a algunha xente! Calvin Jones [baixista que tocaba con Muddy Waters] morreu unha semana despois do seu último concerto… A xente é toda diferente e cada unha ten o seu propio camiño. Para algúns só é unha pequena parte da súa vida, outros en cambio son incapaces de deixalo!
Cibrán: En España hai unha especie de dito: “se cando tes 20 anos non es comunista, non tes corazón. Se cando tes 50 segues séndoo, entón non tes cerebro”.
Mike Watt: Oh, entendo.
Cibrán: É como pasa co punk.
Mike Watt: Non creo que debas ser un fascista cando cumpras 50! Sabes a que me refiro? Aínda que ás veces iso pasa.
Cibrán: Sabías que o noso goberno é de dereitas pero algúns deses mesmos políticos eran comunistas nos 70? É unha tolería!
Mike Watt: Si, quizais… si, tes que ser fiel ao teu corazón dalgunha maneira. Nunca perdas iso, sé sempre fiel ao teu corazón. A xente que perde iso… asústame. Aí está o problema en facerse vello, á parte de que o teu corpo empeore: cres que o viches todo. A verdadeira loita contra a vellez reside en manter unha mente aberta. Recordar sempre que calquera persoa pode ensinarche algo, por nova que sexa. Nunca perdas iso, sé humilde. Perder iso é o gran problema, creo que esa é a frase final da miña “opera” desta noite [refírese a Hyphenated Man, o disco que presentaba nesa xira]. Creo que a vida está para aprender. Nunca pares. Non é só algo que debas facer ata 5º ou 6º curso, nin sequera só ata que chega o momento de retirarse. Non, non existe o retiro, sempre estás en clase, aprendendo. Para min esa é a filosofía sana. Si, nunca quero facerme de dereitas, e nunca o farei. Que lle fodan a iso, sé fiel ao teu corazón.
[Se chegaches ata aquí e aínda queres máis Mike Watt, a súa web parece saída dunha época mellor de internet e está chea de sorpresas como diarios de xira [incluíndo o de aquela, na que pasaron tamén pola Casa Tomada], acceso ao seu podcast, fotos dos seus baixos…]
As listas son como moitos chistes: divírteste pero tampouco teñen que ter ningún tipo de valor á hora de reflectir a realidade (seguramente aí esta a graza). Ao final de 2022 fixen dúas que me pediron: unha para VINTE de cousas destacadas (en xeral) e a habitual para A Cuarta Parede de cousas vistas que tamén pode converterse no que ti queiras (esta inclúe que non se fixeron en 2022 pero que a min me afectaron nese ano). Pódense ler nos vínculos.
Nas semanas seguintes a que saísen as listas arrepentinme de ter incluído algunhas entradas ou ter omitido outras, pero logo esquecinme de subilas aquí e xa non me lembro do que era, así que polo menos a nivel autobiográfico pode que as listas teñan máis sentido do que parece.
[Na foto sae Rosario Bléfari, a quen lin, escoitei e vin con moita emoción en 2022 e de quen falei brevemente no meu texto n’A Cuarta Parede]
O outro día fun ao Diario Cultural Zeta a falar con Lucía Junquera, Silvia López e Marta Coira sobre podcasting, ao fío dun curso que estamos facendo na facultade. Puiden ver o plató multimedia da Radio Galega (que é onde agora se grava o programa e o motivo polo que se pode ver tamén en YouTube), puiden ver en persoa como fan todo (porque pasei un ano e pico facendo colaboracións por teléfono, que non é o mesmo) e paseino estupendo.
O caso é que este ano non vou estar facendo as colaboracións sobre música no Zeta. Diso vaise encargar Alejandro Gándara, que o fai fantástico e está descubríndome cousas que non controlaba (como pasa no resto do programa, que está tempada ten seccións novas moi interesantes sobre videoxogos ou clásicos da literatura desde a perspectiva da xeración zeta). Ademais eu xa vou algo maior. Aínda así, como este blog é unha especie de arquivo vital e estou razoablemente orgulloso do que fixen, apeteceume recompilar aquí brevemente as seccións desta etapa, porque falei con moita xente e aprendín moitas cousas, e porque moitas veces aproveitei o material da radio para ter aquí versións máis extensas ou contidos extra como entrevistas (ou bueno, para sufrir menos polas miñas dificultades para ser conciso). Tamén hai algunha colaboración que non subín por aquí porque era máis puramente radiofónica, como esta sobre música portuguesa ou esta recompilación de novidades.
En calquera caso, este sería, por orde cronolóxica, o listado de xente que falou na sección, e podedes aproveitar por se hai algo que queirades revisar:
Simón Cuba (Oh Ayatollah) e Tania Prieto (Cheap Lipstick) sobre hábitos de escoita.
Iria Silvosa (sobre o traballo con Pantis para A loba), Noemia Veiga e Guille LP (sobre o seu tema para Pringadas) nunha peza arredor de música e audiovisual en Galicia.
Ao ver o título el mirador de la ría del burgo y otros puntos de inspiraciónsentín, sen ter escoitado nada, unha emoción de recoñecemento. Eu son de Perillo, en Oleiros, e miña avoa de Almeiras, en Culleredo. Para ir dun lugar a outro hai que bordear a ríae en moi poucos quilómetros hai unha chea de elementos que para min son importantes e inspiradores: a estrutura que queda da fábrica da Cros onde traballou meu avó, a Nacional VI coa súa chea de concesionariose as ruinas das casas xemelgas de Bailly cunha árbore que medra no teito…E a pesar disto, quen lle canta á ría do Burgo? Non me viñeron máis casos á cabeza así de primeiras.Unha vez escoitado o EP, seguiu o recoñecemento porque na música estaba esa especie de paixón adolescente que xunta o descubrimento de cousas novas cun aquel de estar atopando unha forma de trasladar a propia intimidade, pero sen que o introspectivo quite sitio ao puro gozo dun solo de guitarra desatado cando toca (véxase “ninguna respuesta concedida” ou “héroes, disco, perfil”) ou a deixar as estruturas de canción para xogar a cousas máis experimentais (véxase “hello?”).Moitas cousas que están no indie/rock alternativo que máis me gusta, de Dinosaur Jr a Hüsker Düou Yo La Tengo, mencionados directamente nunha das súas letras : “mirada al frente, corazón valiente / reciclando conceptos, imitando a yo la tengo”.
Logo disto, chegou o terceiro recoñecemento cando me din conta de que Aeronave Adolescente era o nome do proxecto de Daniel Valcárcel e que compartíamos facultade.Alí quedamos para esta entrevista, da que algúns extractos apareceron nun capítulo do Diario Cultural Zetacon Lucía Junquera, onde tamén estreamos en primicia a citada “héroes, disco, perfil”, que estará no seu próximo disco.
O podcast pódese escoitar neste vínculoe o texto tédelo a continuación.
As cousas máis vellas que tes colgadas en Bandcamp son de verán de 2020. Como e cando empezaches a facer música, foi coa pandemia?
Eu estaba daquela estudando no conservatorio de Culleredo, e antes eu estaba estudando en Coruña, na Facultade de Comunicación. Como houbo ese parón de non facer nada durante un par de meses descolocoume moito, porque estou moi acostumado a estar facendo cousas todo o rato. Entón díxenme: a min gústame moito escoitar música, todos estes grupos, Guided by Voices, Pavement… toda esa movida do lo-fi americano, Sebadoh, Dinosaur Jr e todas estas cousas… E dixen, eu quero facer unha cousa así, por probar, creo que pode estar ben para empezar. Collín o ordenador que tiña antes e non tiña nin idea de gravar, descargueime Audacity, tiña un micro de 20 euros máis ou menos porque llo pedín a meus pais, collía o micro e poñíame a gravar coa guitarra e a montar como podía. Aí empezou o xerme de Aeronave Adolescente, nesa época de pandemia na casa.
Na descrición que tes di “ruido de habitación” e supoño que isto ten que ver cunha cuestión de forma (porque entendo que está gravado nunha habitación) e cunha de contido, porque si que se percibe unha especie de carácter confesional e ensimesmado como o que hai dentro dos cuartos adolescentes. Comezando pola forma queríache preguntar como gravabas. Intuía que tiña que ver coa pandemia polas datas e porque é un momento que se prestou ás gravacións caseiras… pero logo tamén hai outros instrumentos como piano ou baterías.
Pouco a pouco fun incorporando instrumentos. Como as primeiras cancións que teño son guitarra e voz, logo para o primeiro EP que fixen, o de Cartas de ida y vuelta, falei cun amigo meu, que tiñamos contacto recente, porque tocaba no seu garaxe, e díxenlle “queres gravar as baterías para o meu EP?”. “Veña, vamos”. En dous días gravámolas aí no garaxe. E eu no conservatorio estudo piano, e quería incorporar algo do que sabía eu de tocar no conservatorio, pero basicamente foi ir tentando facer cousas máis ambiciosas, non quedarme aí… No EP do mirador da ría do Burgo si que son drum machines… Gravei a principios do segundo confinamento, estaba na casa e o meu amigo que ten batería estaba fóra, así que dixen, pois vou probar con máquinas de ritmos. Foi palpar un pouco de todo, que creo que está ben para facer crecer un pouco máis as propias composicións.
Nun tema como “Hello?” partes máis dos samples, que aparecen nalgún outro caso, diálogos de pelis… Como te relacionas cos instrumentos e ferramentas que empregas? Sorpréndeme un pouco que digas o do conservatorio porque o enfoque que tes non parece moi académico.
Eu acabei moi queimado do tema do conservatorio. Foi bastante esixente e acabei un ano sen tocar o piano porque non podía telo diante, púñame nervioso. O tema de Aeronave Adolescente permitiume ver a música doutra maneira, que non é académica: coller os instrumentos, se me vén unha melodía á cabeza sacala coa guitarra, ou sacala co piano, e tocar para adiante. Antes era máis que dicía “agora quero soar como The Microphones, agora quero soar como Stereolab, agora quero soar como Yo La Tengo”. Era un tema máis dos meus ídolos da música, de tentar imitalos. Agora co material novo leveino dunha maneira diferente, creo que quedou bastante ben, pero era máis como me sentía nese momento a un sentimento racional de abarcar a música.
Dáme a sensación de que en “ninguna respuesta concedida” e esta “héroes, disco, perfil” está a cuestión da creatividade e a influencia (que no caso de Yo La Tengo se fai explícita) que comentabas agora. Nun hai esa idea de buscar o acorde memorable, certa trascendencia, e reciclar conceptos. Neste outro fálase da folla en branco, da idea da imitación… Como te relacionas cos teus referentes? Que tentas aportar ti de novo?
Por exemplo neste tema novo, o de “Héroes, disco, perfil”, eu estou moito co tema que dicían Sonic Youth, o de “Kill your idols”. Si que podemos pillar referencias de calquera artista pero agora o que estou tentando facer é coller esas influencias e facer algo meu, algo que resoe, dicir… creo que puiden aportar algo que ten algo de min, á parte destas influencias que me rodean. É difícil dicir “vou facer algo de cero”, pero dentro de todo ese mar de influencias quero aportar a miña gota de auga un pouco.
Non sei, moitos destes grupos que che dicía, Television Personalities, Sonic Youth… as letras están cheas de referencias. A min interésame moito todo ese rollo de como o fandom, a admiración, ou mesmo unha relación de ansiedade cos ídolos, se acaba reflectindo coas cancións. É un tema moi interesante a nivel creativo.
Si, eu sempre penso moito nestas cousas. Acabas pensando o tema da influencia e é como unha espiral da que non saes: ao final estou soando como este, este… Pero ao final é como unha cápsula do momento no que estás, que creo que é bonito por exemplo de facer retrospectiva de cousas que fixen antes. Ves o estado creativo, que persoas me influenciaron moito nesa época… é como unha pequena cápsula de cultura pop que creo que está moi interesante tamén.
É curioso porque despois vexo a alguén facendo isto e ás veces sóame super forzado, pero outras conecto con como está feito, que é o que me pasa no teu caso. Paréceme que nas túas cancións hai momentos que me gustan moito cando entran os solos de guitarra nestas dúas que che comentaba, que son moi desbocados, como os de Dinosaur Jr. Hai unha canción que é algo vulnerable e ao mesmo tempo ten ruido e tira para adiante, gústame moito esa enerxía. Creo que esa sensación vai máis aló da imitación, pero non sei se che preocupa moito a cuestión da orixinalidade, se é algo que está máis nas letras…
A orixinalidade creo que en calquera peza de arte sempre vai haber un ápice dela. Iso estíveno falando con miña nai un día, que dicía “esta música non é orixinal porque o que utiliza son fragmentos de obras xa feitas” (creo que lle puxen o “Since I Left You” de The Avalanches), e eu dicíalle “non, a min o que me parece moi orixinal é coller diferentes pezas e facer algo coherente”. A min iso paréceme algo incrible, e a orixinalidade é algo tan subxectivo que eu xa digo, total, aquí todos somos orixinais polo mero feito de ter a valentía de coller e facer algo. Eu cando vou a algún concerto ou falo con xente e alguén me di “vin o que facías así na habitación e ao mellor empezo a coller a guitarra e facer algo tamén”, pois para isto está o tema da música: para poder inspirar ao resto, sexas pequeno ou sexas grande. E a orixinalidade pode coller alguén e dicir que leva morta desde os cantos gregorianos, así que basicamente eu vexo que en vez de copiar aos demais (que me parece algo super feo) é a permeabilidade entre artistas, de poder influenciarse por outros e crear algo novo a partir desta influencia. Sexa algo bo ou malo: a partir do malo sempre pode saír algo de repente excelente.
Eu estou dacordo, pero é unha cousa que está bastante presente no discurso artístico como unha cousa que se valora. É interesante o exemplo de The Avalanches porque cos mesmos elementos poden facerse moitas cousas. Nesta de “héroes, disco, perfil” e falas de que “en idiomas extranjeros te reflejas con facilidad, la verdad es que todo suena mucho mejor y nunca te entiendes”. Penso bastante niso desde aquí, porque moitas veces hai grupos que polo feito de coller uns referentes pero traballalos con letras noutra lingua, sexa castelán ou galego, hai unha conexión emocional distinta, uns fraseos distintos… E ademais un dos títulos dos teus EPs fai referencia á ría do Burgo, noutro tema aparece Zara… como inflúe o teu contexto no que fas?
Moito, moito. Eu creo que xa a arte en xeral vai estar dun modo ou outro afectada polo contexto. Eu creo que nós non podemos vivir illados do contexto no que vivimos. A min tamén me gustan moito por exemplo moitas letras autorreferenciais, se algún artista fai referencias a sitios aos que van, como na letra de “Beach Life-In-Death” de Car Seat Headrest, que é unha epopea de 13 minutos de indie rock, menciona sitios nos que vai á praia… Eu creo que para escribir, aínda que non esteas referenciando de maneira explícita, como no tema de Zara que dixeches, sempre vas estar afectado polo contexto. Eu creo que unha parte íntegra da nosa percepción como persoas e de como plasmamos é algo esencial en toda arte. Aínda que non estean facendo referencia ao momento real, como por exemplo se unha peza audiovisual ten lugar no espazo exterior, vai haber algo de contexto de aquí e é algo admirable plasmar o contexto e poder encaixalo nun tempo concreto.
No tempo e no lugar. Respecto ao tempo si que é interesante esa idea. Estamos nun tempo no que realmente nos acostumamos pero é moi tola a idea de estar nunha aldea a 10 kilómetros de aquí e se cadra estar vendo a final da Superbowl e escoitando música experimental xaponesa. Unha marca temporal de hoxe tamén é que moitos tempos e lugares se superpoñan… Pero respecto aos espazos case me parece máis meritorio: a referencia ao Burgo interesoume especialmente porque non aparece en xeral noutros sitios. Desde un contexto periférico como o noso, hai esa diferenza respecto a centros culturais como Nova York, Londres, Madrid, Barcelona… hai un “Cadillac solitario” pero non hai o equivalente en moitos sitios. Ti empezaches o proxecto en pandemia na túa casa, colgaches os temas… pero a pesar de que estudas aquí e es de ao lado da casa da miña avoa coñecinte por internet e a maioría de concertos que deches foron en Madrid, non?
Si, a maioría foron en Madrid. Teño para este verán un planeado en Coruña [xa sucedeu, en Acéfala hai uns días] e logo tamén estou falando cun compañeiro da USC para facer un en Santiago a principios de curso. Pero por agora todos foron en Madrid.
Iso chámame a atención. Moito disto terá que ver cunha tendencia dos últimos anos e tamén da pandemia, que leva a que o primeiro espazo onde se traslada a túa música sexa na rede e non en concertos locais, na túa zona. E iso leva a ter máis facilidade para tocar fóra ás veces e non aquí. Como o ves ti?
Foi un tema bastante sorprendente. Isto todo empezou máis ou menos cando Marcelo Criminal descubriu aí o tema de Aeronave. Fun velo cando veu a Baiona o ano pasado, quedei aí porque me invitaron, fun facendo contactos e un dos seus amigos díxome “oes, queres tocar en Madrid nun pequeno concerto para artistas emerxentes”? A través de internet todo cambiou bastante, e co tema da pandemia fastidioume moito non poder ir a sitios autoxestionados e todo iso. Eu cando empecei co de Aeronave, na Coruña, xusto pechou a Nave, eu comezara a ir ao empezar na universidade e xusto aí pechou. E agora hai pouco estou falando moito coa xente de Acéfala. Por iso si que che estaba comentando que un concerto en Coruña estaría ben, e que agora é cando xa vexo que está collendo outra vez carrerilla o tema de estar tocando aquí. Pero afectou moito o tema da pandemia e o de non coñecer a moita xente da zona da Coruña para facer concertos, sobre todo da música que eu fago, que eu polo que vexo hai moitos círculos máis ou menos pechados e é unha pena. Isto faleino cun amigo meu de Madrid: é unha pena que todo sexa moi pechado e Internet é como que axuda a manter contactos con diferentes creadores. Todos os creadores, dentro e fóra de Galicia, coñézoos por internet, é unha pena que non se explote a plataforma o suficiente para poder facer algo grande.
E ti sintes que pertences a algunha escena? Vin as recomendacións que tiñas no Bandcamp, de Amizar e así…
Si, é un amigo meu que á parte do de Amizar ten outros proxectos, unha especie de electrónica tipo Avalanches, experimental, tamén un proxecto de indie rock… teño falado con el para facer concertos, e o que digo aquí, tamén xente da universidade para poder montar algo o curso que vén… Pero foi un proceso lento de recuperación. Polo que vexo agora vexo que está tentándose volver ao ritmo prepandemia de organización entre artistas, concertos… véxome máis implicado neste tema e dá gusto, a ver se segue tirando para adiante. Hai moita xente que fai cousas e merece a pena velos traballar e falar. Hai talento en todas as esquinas, como se soe dicir.
Si, tamén cadrou cos problemas que están tendo no Liceo Mutante ou no Casino de Carballo por exemplo… Eu tamén botei de menos a idea da escena. Ao mellor por unha cuestión xeracional non teño tanto ese costume de escribir e falar por internet con outra xente, pero si de coincidir, ir pasar a tarde a un sitio, ter rutina de ir a concertos… Había certa facilidade para organizar estas cousas, máis posibilidades para tocar dunha maneira menos burocratizada, con menos esforzo… O rollo de tocar nun bar ou nun centro social é agora, creo, algo máis difícil ca antes. E esa idea de ir, atoparte con xente na porta, ter colegas de concertos… é importante.
Si, foi un shock. Para a xente da miña xeración non puidemos ter esta oportunidade de ir a un centro social, estar aí… porque xusto a pandemia arrasou con todo e cando veu foi cando eu tiña 18 anos. Entón a xente da miña xeración creo que estamos un pouco descolgados polo tema de que xusto pasou isto. Pero pouco a pouco…
Ti nos concertos que levas, bases e guitarra?
A guitarra e as bases no ordenador, si.
En moitos sitios non hai un equipo moi tal pero pódese facer moito. Hai moitos sitios polo estilo que van abrindo…
O importante, eu creo, é poder empaparse de cultura. En concertos, en proxeccións de películas como facedes aquí no Cineclube, que cando podo vou… Creo que si que está habendo un rexurdimento porque eses espazos están moi ben para coñecer novas influencias, novos amigos… estar máis en contacto con todo o que hai aquí en Galicia, que a min me resulta moi importante. Saber que esta persoa está facendo tal aquí, esta alí… poder coñecer en distintos sitios de Galicia o que sucede. Eu bótoo de menos de velo, de ver cousas que non tiña idade de ir, bótoo de menos sen ter estado aí.
Quedoume pendente do principio unha cousa desa idea da habitación: a idea do contido lévame ao punto adolescente, confesional, como se… non sei como dicilo así que prefiro preguntarche: que sensacións evoca para ti a adolescencia? Pensas que están presentes en Aeronave Adolescente?
Para min a adolescencia é aprender a estar en contacto contigo mesmo. Toda a euforia do cambio, de non ter nada por sentado, de que todo o rato a balanza que temos do tema de… agora máis ou menos teño todo baixo control vaise desbocando un pouco. Esa euforia, esa catarse de non saber que está pasando pero saber que estás vivindo no presente e tentar facer algún sentido de todo o que estás vendo, que non hai nada por sentado e ao final a túa percepción e a túa verdade é ser consciente de que vas vivir así. É todo o rato o tema de preguntarte a ti mesmo, por exemplo, o de “ninguna respuesta concedida”: van pasar cinco anos máis, as pegadas seguirán aquí… Cando pase tanto tempo seguirei facendo o mesmo? Valgo para isto? Diferentes aspectos da vida, estar en contacto coa túa orixe… Como no título de El mirador de la ría del Burgo, que en realidade non é un sitio, é a miña casa, porque desde ela pode verse toda a ría. Entón a idea de Aeronave Adolescente é estar en contacto cun mesmo, co teu lugar de orixe, e sentir todo o que te rodea o máximo posible. Que te afecten as cousas e poder pensar de todo o que che pasou e evolucionar, porque a adolescencia é un paso cara a madurez, e entón é analizar todo este paso que é curioso, aprendes moito… Analizar todo este tumulto de cousas. Non facelo un pensamento racional, senón saber o que estás sentindo. E iso é o que intento transmitir.
Nos últimos meses tiven moito choio e non me deu tempo a facer versións escritas das colaboracións que fixen no Diario Cultural Zeta da Radio Galega, pero estou recuperándome e aquí vai a primeira delas: unhas cantas ideas xerais sobre algunhas pezas audiovisuais galegas que traballan coa música dunha maneira interesante. Falan Noemia Veiga e Guille LP, que fixeron unha canción orixinal moi bonita para a webserie Pringadas, e tamén Iria Silvosa, que dirixiu a curta A loba contando coa colaboración de Pantis para a música. O podcast, presentado por Lucía Junquera, pódese escoitar neste vínculo, e o texto comezaba cun fragmento de Volonté (sobre o minuto 21), que aquí aproveito para determe un pouco máis nalgunhas idease obras para as que non había tempo na radio.
Experimentación e documental
Volontéé un grupo de improvisación libre e noise formado, nesta música, por Miguel Prado, Roberto Mallo e Rafael Mallo (que se cadra a alguén lle soa por ser tamén o batería de Triángulo de Amor Bizarro). Pero Volontétamén é un filme que realizaron, en colaboración co grupo, Lucía Vilela, Helena Girón, Marcos Flórez e Lucas Vázquez. Gustoume esta conexión na que o mesmo nome vale para identificar un proxecto musical e un proxecto cinematográfico para comezar a falar da maneira na que a música galega se relacionou co audiovisual ultimamente.
Un filme como Volonté achégase á música desde un punto a medio camiño entre o rexistro documental e a experimentación. Desde este último ámbito pódese pensar en filmes como 9 fugas, de Fon Cortizo, ou 7 limbos, de Berio Molina e Alexandre Cancelo, un filme onde a creación sonora e musical non é nin algo que complementa a película (como sucede a miúdo) nin algo que simplemente se rexistra: a obra amosa unha serie de accións sonoras que experimentan co son en edificios e espazos reais, pero non se limita a documentalas senón que xoga coa posta en escena, a montaxe ou as posibilidades dos dispositivos para alteralas (e coas posibilidades da relación entre o que vemos e o que escoitamos). Non a dou descrito moi ben porque non se me parece moito a nada, pero sae xente da arte e a música como o propio Miguel Prado de Volonté, Alejandra Pombo, Loreto Martínez Troncoso, David Santos e Xavi Bértolo de Cró! ou Nacho Muñoz. Estes tres últimos participan tamén na película de Fon Cortizo, apuntando se cadra a un vínculo entre determinadas sensibilidades de cara á música (neste caso ligadas a unha escena entre o jazz, a improvisación e o rock que pode lerse en proxectos como a Metamovida, as Sesións HALO ou a Orquestra de Música Espontánea de Galicia) e determinadas sensibilidades de cara ao cine.
Eses vínculos danse en moitos outros casos. Por exemplo, desde unha aproximación diferente ao experimental pódese atopar a conexión de Urro con Alberte Pagán, para quen musicaron en directo Eclipse metanoico.
Outra das conexións co cinema de Urro está na música de Fóra, de Pablo Cayuela e Xan Gómez Viñas, e no caso do primeiro a relación coa música continúa, ademais de en clips como os de “Os problemas crecen” de Ataque Escampe ou “Grecia” de Das Kapital, na mediometraxe Grecidade, que nese caso si que entraba na categoría de documental e rexistraba a gravación do segundo disco do grupo. Dentro do documental musical a sensación que teño (aínda a falta de ver pezas, claro) é a de que faltan moitas cousas por contar, e de que hai moito material rico nos arquivos sonoros e televisivos que pode dar pé a traballos de interese: o filme que máis me gustou nese sentido foiDorothé na vila, de Alejandro Gándara e Olaia Tubío, que busca ás informantes que a musicóloga Dorothé Schubarth gravara en Galicia a finais dos anos 70, e tamén creo que, sen ser exactamente un documental musical, a peli de Álvaro Larriba sobre o Liceo Mutante, Mutantes, é moi valiosa. A primeira pode verse en Filmin e a segunda en YouTube [máis sobre Mutantes nesta entrevista que lle fixen a Álvaro].
Por algún motivo, a pesar da popularidade dentro do audiovisual galego de formatos que teñen que ver coa música (de Luar aos clips do Xabarín) o seu peso dentro do cinema é pequeno. Hai unha chea de cineastas de Galicia que se teñen achegado á música nos últimos anos, pero polo que sexa esas obras non están entre as máis destacadas das súas filmografías: tanto Jorge Coira como Ignacio Vilar traballaron con Luar na Lubre (en Torre de Breogháne Un bosque de música), o citado Pagán fixo Konfrontationen 2014sobre o festival do mesmo título, Lois Patiño dirixiu O espírito de Pucho Boedoseguindo a gravación do “A Santiago voy” de Novedades Carminha con Esteban & Manuel, e algunhas figuras asociadas ao Novo Cinema Galego teñen realizado videoclips (Peque Varela para Window Pane, Ramiro Ledo para Ataque Escampe, Xacio Baño para Guadi Galego) pero probablemente, máis aló de que as pezas destaquen máis ou menos na súa filmografía, este formato é considerado menor de forma máis ou menos consciente: a pesar da cantidade de clips dirixidos por Javi Camino, é posible que acaben sendo unha nota ao pé ao lado de Jacinto, premiada en Sitges, Austin ou Fantasporto. Os videoclips de Adrián Canoura para Baiuca son moi populares, tendo tamén en conta que son a base de moitas das proxeccións que realizan no espectáculo en directo do proxecto, pero a miña sensación é que é máis recoñecido polos seus filmes, e que non se valora o suficiente a xente que crea ou creou no vídeo musical como Prenom, Xaime Miranda, Rapapawn ou Belén Montero e Juan Lesta, onde hai persoas que se amañan para desenvolver unha obra persoal no contexto de traballos habitualmente por encargo [sobre isto falei algo máis aquí].
Na ficción dos últimos anos, á marxe do falso documental Un día espectacular. Unha historia da Familia Caamagno (que é a única cousa que se me ocorre na liña de This is Spinal Tap ou as comedias dos Beatles, ao estar protagonizado polo propio grupo nunha versión distorsionada de si mesmos) para min destacan especialmente dúas películas pola súa relación coa escena musical: Las altas presiones, de Ángel Santos, e A estación violenta, de Anxos Fazáns. Na película de Santos soan Fantasmage ou Telephones Rouges e, sobre todo, hai unha actuación de Unicornibot no Liceo Mutante integrada na trama, na que os personaxes ficticios se mesturan con moitas das persoas que fan parte do espazo (e que están tamén rexistradas en Mutantes). Na de Fazáns, o recurso é parecido: os protagonistas pasan por unha sorte de SinSal no que actúan Pantis ou Rabuda ou ven a Contenedor de Mierda. A maiores, Laura LaMontagne interpreta outra personaxe e canta tamén unha canción, e a estrea do filme deu pé a dúas festas violentas, nas que actuaron os grupos citados e Igmig.
Pensei en todo isto cando vin Pringadas, a webserie de Belén Puime. Nela non hai actuacións, pero si que soan Sleepy Spice ou Grande Amore (que penso que conectan moi ben co carácter abertamente xeracional da serie), e gustoume especialmente un momento de catarse no que a rabia dunha das protagonistas se mestura con “Esta pena que ás veces teño”: agora mesmo lémbroo como se o monólogo dela aparecese por riba da música e alternase coa voz de Nuno Pico, integrando dalgunha forma a trama na canción (e non só a canción na trama). Con todo, pareceume interesante neste caso falar sobre o tema orixinal da serie, “Unha pringada máis”.
É unha canción pop preciosa, elegante e pegadiza que me lembrou algo a La Casa Azul, e que conecta coa parte máis emotiva (tamén xeracional) da serie. Quixen ver como Noemia Veiga e Guille LP, que a escribiron e interpretaron, se relacionaron co contido e a dirección da serie, así que lles pedín que mo contasen:
Noemia: O proceso de composición da canción “Unha pringada máis” comeza cando a directora, Belén Puime, contacta comigo para comentarme que está a realizar unha serie de ficción adolescente en galego, e que lle gustaría que fixese a banda sonora orixinal. Para coñecer o proxecto e ter unhas ideas das vibes, do concepto que quería transmitir a través da serie, mandoume os guións de cada capítulo, e nun primeiro momento realicei unha primeira letra e melodía en acústico, que lle mandara a Belén, e comentara que lle gustaba mais que procuraba un son máis electrónico. Nese momento eu pensei que Guille LP sería o artista que encaixaba de cheo nesta idea, e polo tanto no proxecto. Así foi cando contactei con el, e presenteille o proxecto de Pringadas, comentándolle se lle gustaría facer parte del. E el aceptou, ademais de bo agrado, e comezamos a traballar deseguido de xeito telemático. Eu naquel momento estaba estudando en Ourense e el estaba en Santiago de Compostela. Traballar con Guille é marabilloso, temos unha forma de traballar moi sinérxica, compartimos gustos e ideas semellantes máis tamén diferentes, que combinadas eu considero que chegan a bo porto. Asemada, comentar que foi unha experiencia incrible poder formar parte deste proxecto no que traballaron e traballan xente moi nova, na meirande parte persoas da xeración Z, con moito talento, que queren crear series, webseries, pequenas curtas… en galego, para a mocidade galega, que saben que é un nicho que non se está a cubrir e tamén nos fai ilusión facer o noso propio contido.
Guille: É curioso que ata o día antes de meternos a gravar non tiñamos un estribillo para a canción. Pero o mellor foi despois chegar á casa con todas as tomas de voz de Noemia e construír a produción a partir diso ata o resultado final. O obxectivo en mente creo que foi sempre a de facer unha canción que soase super super pop, e que contrastase a letra como de postadolescentes universitarios tristes cunha base que ía soando cada vez máis festiva. Ao final rematamos cunha sonoridade que, en realidade, difire moitísimo da que temos Noemia e eu en solitario, que tamén somos moi diferentes entre nós, pero ao mesmo tempo creo que contén moitísimo de ambos os dous. E ao mesmo tempo creo que condensar toda a esencia dunha serie como Pringadas nunha canción foi tamén un exercicio moi chulo como para conectarnos co que significa pertencer á nosa xeración e, por que non dicilo, abrazar o feito de que tamén somos unhas Pringadas e cantalo con orgullo.
Esta idea de colaboración e de diálogo entre quen está construíndo o filme e quen está construíndo a música, no que se parte dunha sensibilidade común e se negocia a dirección que pode tomar a composición, pode ser similar ao de moitas outras conexións entre cineastas e músicas. Paréceme especialmente bonita e simpática a que contaba David Lynch en Catching the Big Fish sobre a súa maneira de traballar con Angelo Badalamenti:
“A maneira na que traballamos é esta: gústame sentar ao seu lado na banqueta do piano. Eu falo e Angelo toca. Toca as miñas palabras. Pero ás veces non entende as miñas palabras e toca moi mal. Entón digo “Non, non, non, non, Angelo”. E cambio un pouco as miñas palabras e toca doutra maneira. E entón digo “Non, non, non, non, Angelo”, e cambio as palabras. E, dalgunha forma, a través deste proceso pillará algo, e eu direi “Iso é!”. E aí el empeza coa súa maxia, seguindo o camiño correcto. É divertidísimo. Se Angelo vivise na casa do lado, gustaríame facer isto todos os días. Pero el vive en Nova Jersey, e eu vivo en Los Angeles”.
Despois de escoitar a perspectiva de Noemia Veiga e Guille LP, que son quen reciben a encarga, apeteceume indagar un pouco sobre un proceso parecido desde o lado contrario, o de quen a fai. Así que falei con Iria Silvosa, que contou coa música de Pantis, o proxecto musical de Rubén Domínguez, para a súa curta A loba.
A loba é unha película feita para a Invernada de Cine de Xermade, filmada en Super8 na Terra Chá e que traballa coa escuridade da noite, xogando coas texturas e o grao da imaxe. Iria contoume que nun comezo a peza non ía ter música:
Interesábame a noite, o grao que podía dar esta premisa da noite ao filmar en Super8, as texturas… explorar este espazo desde esta posición, que podía saír ben ou moi mal. E, de feito, ao principio saíu moi mal, porque todo o que filmara estaba demasiado subexposto. O caso é que cheguei a filmar, cheguei a revelar, chegaron a verse imaxes máis ou menos nítidas e fixen unha primeira montaxe na que cheguei a un bloqueo, e foi aí cando pensei que bueno, esta peza que nun principio ía ser muda (quería traballar co cine na súa forma máis primitiva de imaxe e conceptos máis abstractos) non acababa de funcionar, e pensei en engadir o son. E quería que este fora traballado desde un punto non diexético e máis afastado deste concepto máis primitivo que tiña. Como referentes que me interesaban tiña a Bertrand Mandico, sobre todo co seu traballo d’Os rapaces salvaxes, onde tamén traballa coas texturas do cine en celuloide, e por parte da banda sonora usa temas máis electrónico-experimental… chamábame moito a atención ese contraste (que hai xente á que lle horroriza). E nada, ese foi o punto de partida: este bloqueo, esta referencia… e con isto foi co que cheguei a Rubén.
Neste punto comeza, entón, ese proceso de diálogo (neste caso a distancia en lugar de sentados na mesma banqueta) a través do cal a música da peza e a propia peza van tomando forma. Inicialmente, Iria envía material a Rubén:
O primeiro que lle ensinei nin sequera foi o que eu montei, senón as bobinas literalmente, dixitalizadas na mesma orde na que foran filmadas. É dicir, sen montaxe, só coa montaxe en cámara por así dicilo, pero bueno, que eu no momento de filmar tampouco estaba facendo unha montaxe consciente, así que foron imaxes completamente en bruto cun pequeno dossier que lle fixen para explicar catro ideas que podía haber aí dentro, que era a lenda da que partía da bandoleira Pepa a Loba, que se supón que estivo por terras chairegas, e que a esta zona na que eu fun filmar de noite, a idea de fuxida polo monte, ás escuras (como eu imaxinaba a esa persoa fuxindo) por ese camiño real que conectaba Mondoñedo (que antes era a capital do Reino de Galicia) con Ferrol…
De volta, Rubén envía composicións con son, e comeza unha “correspondencia artística”, como a denomina Iria: “Eu enviaba unha montaxe, el enviaba as impresións traducidas a son nesta banda sonora, iamos calibrando ritmos… A min interesábame moito traballar tamén a textura desde o son, o grao, as rasgaduras da propia película coa cámara…“. No corte da radio pódese escoitar un pouco máis a maneira na que a banda de son, penso, traslada este xogo coa textura. Se no caso de Lynch e Badalamenti eran as palabras as que daban pé ás músicas, no caso de Iria a ferramenta (aínda habendo tamén referentes musicais como os propios traballos de Rubén no disco Baldíos e en Chicharrón, Sigur Rós ou Thom Yorke) son máis ben as imaxes:
En realidade non tivo complicación ningunha, foi sencillo porque era eu mándoche estas imaxes, ti compón algo totalmente libre, porque eu non sei falar en termos de música, sonido… Así que o que facía era comunicarme con Rubén a través de imaxes sobre todo, facendo esquemas, buscando recursos a partir da linguaxe que eu manexo para comunicarme con esa parte de creación sonora da que eu non sei absolutamente nada.
Quizais o feito de que Rubén Domínguez faga música e tamén audiovisual baixo Prenom, con Mar Catarina, fai del unha escolla especialmente atinada para establecer esa comunicación. No seu caso, o Baldíos que Iria citaba como unha referencia a nivel sonoro apareceu á vez como un disco e un filme, amosando unha creación paralela no visual e no musical, coas cancións fragmentadas e vinculadas a espazos e a imaxe mesturando material doméstico, fragmentos de rodaxes, viaxes e o tratamento para un guión escrito polo propio Rubén en 2005. Eu non son imparcial porque son fan e amigo seu e colaborei con Pantis, pero paréceme unha obra moi emocionante que dá pé a pechar este texto amosando outro tipo de relación entre música e imaxe e constatando, creo, que podemos facerlle caso aos vínculos que se dan entre unha e outra no audiovisual galego.
O outro día fun poñer unhas cancións a Radio Braña, o meu podcast favorito. Hai outros moitos que me encantan, pero este é especialmente especial para min: eu participei no episodio 2×02, pero se vos fixades non podedes atopar a primeira tempada.
Isto pasa porque a primeira tempada empezou co primeiro confinamento, cando Choche, Esturao e Xurxo (e despois Andrea tamén) comezaron a facer este podcast diario (logo cada dous días, logo cando lle cadrou) ao acabar de teletraballar, bebendo cervexas e fumando pitillos. Puñan temazos, facían publicidade de negocios da braña e acollían dedicatorias entre amigos aos que nos chegaba o programa por correo electrónico. O ambiente está recollido perfectamente nesta ilustración de Camila Viéitez para un directo que fixeron en Acéfala:
Eu escoitábao polas mañás ou mentres ía correr polas escaleiras e polo garaxe, descubrindo moitas cancións estupendas e pasando tempo cos meus amigos cando era difícil pasar tempo cos meus amigos. Agora o programa existe publicamente, teñen unha conta de Instagram e penso que pode ser agradable mesmo para quen non saiba de que vai a cousa. En concreto esta é a lista de temas do noso episodio:
1. Tarántula – Nostalgia del futuro 2. Zeca Afonso – La no Xepangara 3. Suarez – Río Paraná 4. Prissa – Don’t forget 5. Pet Shop Boys & Dusty Springfield – What have I done to deserve this 6. Satin Sheets – Fashion (Esprit 空想 remix) 7. Phil Collins – Take me home 8. Bratzantifa – Almorzo pa 3 9. Wilfrido Vargas – El jardinero 10. Diploide – El presidente 11. Shabazz Palaces – Money yoga 12. Rihanna – Bitch better have my money 13. Sun Ra – Love in outer space 14. Yo La Tengo – Somebody’s in love 15. Cal Tjader – Aquarius 16. Air – Bossa 96 (demo) 17. Miles Davis – On the corner (take 4) 18. Bazongo – Berlingo 19. Os Diplomáticos de Montealto – San Furancho 20. Flaco Jiménez – En el cielo no hay cerveza (in heaven there is no beer) 21. Ennio Morricone – La ragazza del padre 22. Atomic Rooster – Time take my life 23. Columna Vegana – Himno do amor 24. Shaggy – Boombastic 25. Dios Ke Te Crew & Boyanka Kostova – OG 26. FØ Records – A porrallada 27. Tanxugueiras – Terra
Bolsa de patacas 