O outro día estiven no Diario Cultural Z da Radio Galega falando con Antonio Méndez sobre as linguas que usamos para facer música e outras cousas en Galicia e a súa relación coa realidade. Pedinlle opinión sobre a cuestión a Nuno Pico (Grande Amore, tamén en Oh Ayatollah) porque me parecía que ía ter cousas interesantes que dicir (xa di outras moitas sobre outros temas nesta entrevista de A que cheira, papá?). Pódese escoitar o podcast aquí e o texto (con máis cousas das que collen na radio) pódese ler debaixo. Empezaba cun diálogo, pero aquí vou empezalo con dous:
Sara: Outra cousa. A revista publícase en ghallegho. Poderías faser o esforso de falar en ghallegho?
Arsenio: Podría, pero no serviría de nada. Yo no sé hablar en gallego.
(da obra Citizen, de Chévere)
Alejandra: Mira unha cousiña mamá, ti pódelo facer en galego?
Eva: [rindo] ¿Quieres que te lo haga en gallego?
Alejandra: Podes, non?
Eva: [rindo máis] Sí mujer, sí. E logo? Eu falo galego que son de Muros! Pero eu fáloche o ghallegho de Muros. Váleche?
(da película Eroski Paraíso, de Jorge Coira e Xesús Ron)
Cando vin Eroski Paraíso e cando lin Citizen gustoume moito atopar unhas realidades nas que en Galicia existen o galego e o castelán, e tamén me pasou o mesmo hai pouco cando escoitei “Papando”, o tema de Ortiga e Grande Amore.
Nesta canción, Ortiga canta o retrouso en castelán e Grande Amore a estrofa en galego. O que me chama a atención é que na vida cotiá (polo menos na miña) escoitamos constantemente tanto galego como castelán, e logo na cultura galega non hai moitas obras que amosen unha realidade con dúas linguas. Si que hai unha tradición longa de xente que alterna, por exemplo, entre cantar en galego e en castelán, ou mesmo noutras linguas (en proporcións diferentes): Los Tamara, Víctor Coyote, Metralletas Lecheras, Telephones Rouges, A Veces Ciclón, Bala, Mounqup, Sleepy Spice… Pero non atopei moitas cancións que os mesturen. Está “A Santiago voy” (pero é outro contexto), está “Denok gara Malcolm X” de Nación Reixa (na que se escoita recorrentemente “y mis cojones también”) e a que me parece máis efectiva á hora de retratar a diglosia: “Acouga meu queridiño” de Ana Kiro.
Aquí o conflito retrátase a través do humor: o mozo da protagonista márchalle á vila e con ese aparente cambio de estatus empeza a falar o que pensa que é castelán (e incluso inglés). A relación entre as linguas ás veces é triste, como cando alguén vai ao centro de saúde ou ao xulgado e sinte que ten que falar español, ou cando as cifras indican que cada vez hai menos falantes de galego e a Xunta fai como que non hai fallo. Pero outras veces esa relación é bonita, como cando cada quen fala o que lle peta e todo o mundo se entende. A canción de “Papando” vina máis nesa liña, e quixen saber un pouco máis sobre como a fixeron, así que lle preguntei a Nuno se fora unha cousa pensada:
Nuno: A ver, non foi unha cousa pensada [ri] maquiavelicamente para que lle guste tanto a alguien de Torrelodones como a alguien de Arzúa, pero bueno, foi espontáneo no sentido de que home, a maioría de cancións de Ortiga están en castelán e as miñas en galego, entón pois foi así. Tamén é certo que neste caso foi máis unha decisión estética porque, bueno, gustábanos máis como quedaba o estribillo en castelán, aparte de que introducir a palabra “papando” nun contexto de estar falando en castelán parecíanos máis chamativo… e máis divertido, realmente.
Ao ter medrado na zona da Coruña, a miña sensación é escoitar constantemente cousas como “papar”, “neno”, “achantar”, “¿oístes?”… Isto sería cousa do coruño, pero supoño que no castelán que se fala en Galicia úsanse constantemente palabras e construcións do galego. E ao revés tamén, claro. Onde está esta realidade na cultura galega? E na española? Como no caso da representación do conflito lingüístico, creo que non se ve moi a miúdo. Imaxino que como o castelán é unha lingua normalizada a xente se ralla un pouco menos por como usala (non o teño claro de todo). En galego penso que hai unha certa tensión entre usar a lingua con corrección ou despreocuparse, e tamén entre usar rexistros máis realistas ou outros máis “poéticos” (por dicilo dalgunha maneira). Pregunteille a Nuno pola relación entre a súa escritura e a realidade:
Nuno: No tocante ás letras a verdade si que penso moito, intento que reflexen o máximo posible a miña realidade. Supoño que todo o mundo… bueno, todo o mundo igual tampouco. Aínda que a nivel de normatividade da lingua é unha patada no estómago si que intento escribir como falo porque me gusta a xente que fai eso, e gústame que non haxa esa distancia ou esa separación. Non sei, véxoo noutros grupos que me molan… non sei, en Terbutalina, Familia Caamagno, en Extremoduro, eu que sei. Hai moita xente que noto que esa persoa que está aí escribindo unha letra pois é tamén… unha persoa de carne e óso, vivinte [ri]. É algo que intento tamén transmitir, aínda que implica incorreccións lingüísticas coas que realmente eu estou… bueno, estou a favor delas [ri].
Neste punto estaba pensando se estou a favor ou en contra do realismo e non o sei moi ben. Creo que é diferente se pensamos en cada artista individualmente ou se pensamos no conxunto. A min hai arte realista que me flipa (ou letras nun rexistro realista, se collemos o exemplo de Nuno), sexa autobiográfica ou non, e tamén me encantan cousas que son pura fantasía. O que me dá rabia é cando, en conxunto, acabamos dando imaxes sesgadas da realidade, e por iso creo que estou a favor da variedade. Non estaría ben que todas as series da galega fosen de gardas civís, nin que todas as películas que facemos transcorran nun rural misterioso, mesmo se iso se nos dá ben. No caso da lingua, tamén estaría mal que toda a nosa música estivese nun galego refinado e culto. Creo que as escollas que facemos de que lingua falar (ou en que rexistro facelo) teñen unha información moi valiosa sobre o que somos e como nos relacionamos: teñen marcas xeográficas, de clase, de idade… e ao mesmo tempo penso que temos prexuízos e a miúdo en Galicia cada quen considera a súa visión da lingua como a única que vale. Pregunteille a Nuno se escoitaba da mesma maneira a música en castelán que a música en galego e como pensaba nos diferentes rexistros.
Nuno: Eu creo que si que temos os galegos (ou bueno, polo menos algúns galegos, ou polo menos eu) [ri] prexuízos, bastantes. Estaba agora pensando, porque por exemplo escoito grupos como Ilegales. Jorge Martínez usa un rexistro do castelán bastante culto, bastante erudito… e bueno, en entrevistas el mismo fai moita apoloxía diso, de que hai que empregar un castelán pulido na escritura. E gústame, escoito eso e gústame. Sin embargo, cando fai o mismo un grupo galego non me gusta nada, prodúceme [ri] malestar físico e anímico. Iso é certo, iso é un prexuízo que temos por algún motivo, por algunha ferida presente na nosa mentalidade, na nosa alma como pobo.. .si que é certo que a xente que vimos máis do círculo ao mellor underground ou como queira chamarse, cando vemos a alguén usar un galego así superembelecido ou supercorrecto… puf, adóitanos xerar moito rechazo.
Neste punto Nuno fíxome pensar nos meus propios prexuízos, que non sei se son exactamente os mesmos. A min persoalmente bótame para atrás escoitar a alguén dicir que o galego é unha lingua moi poética, ou escoitar letras actuais con palabras que me soan alleas, tipo “ren”, “ialma”, “ronsel”… aínda que logo me gusten as cancións. Pero isto só me parece problemático na medida en que isto poida, precisamente, facer que o galego non se normalice, como se fose unha lingua que vale para falar de amor, choiva, paisaxes, sereas e santas compañas, pero non para falar de calquera cousa, como todas as linguas. Non sei, se cadra o feito de estar discutindo estas cousas só serve para meterlle presión á maneira en que cada quen usa o galego… e como tiña a Nuno a man, para rematar quixen saber como vía el a diferenza entre o proceso de escribir en galego e o de escribir a letra de “Mondo dolore”, que é o tema que máis me gusta do seu EP con Ortiga e está en italiano.
Nuno: A verdade é que é moi diferente, tamén é máis divertido e moito máis espontáneo o de “Mondo dolore”, porque escribir na túa lingua, para min polo menos (e bueno, teño colegas que mo corroboran) é moi sufrido. Como dominas o código, sufres [ri] literalmente, porque queres que reflexe cen por cen o que queres dicir e sempre acabas tendendo aí a ornamentacións ou florituras que non deberías… e sempre hai como máis pé ao malentendido. Claro, cando é unha lingua que non dominas iso é terreo inexplorado, iso é todo fantasía, alegría… Parece medio de broma (a ver, un pouco si) pero é en serio: o proceso de creación de “Mondo dolore” foi dos procesos máis bonitos de letra que vivín eu nunca.
Non sei se toda a xente que escribe en galego sufre como Grande Amore. Eu espero que non, pero gústame saber que queda a opción de escribir en italiano ou seguir o exemplo da pura fantasía lingüística que nos transmite xente como Señor Anido, Adriano Celentano, Nathy Peluso ou Os da Ría. En calquera caso, o meu desexo é que o galego non leve unha carga consigo: que se use e se escoite á lixeira, tanto nos rexistros máis coidados como nos máis trapalleiros, para falar das cousas que nos pasan ou para falar do mito de Breogán se a alguén lle apetece iso.
Bolsa de patacas 