Hoxe estiven no Diario Cultural Zeta da Radio Galega, falando con Antonio Méndez sobre improvisación e escoitando as experiencias de Macarena Montesinos e Aurora Redondo, A Rabela. O podcast pódese escoitar aquí (tivemos algún pequeno problema na emisión), e debaixo vai unha versión en texto un pouco máis completa. A sección arrincou escoitando un fragmento da improvisación da O.M.E.GA (a Orquestra de Música Espontánea de Galicia) con Fred Frith, que creo que gaña vendo o vídeo e observando a dirección e as interaccións, entendendo como vai xurdindo cada música en cada momento.
Eu cando vou á radio levo o guión preparado porque me dá tranquilidade, aínda que logo tente non dicilo palabra por palabra para que sone como unha cousa medianamente viva. O que pasa é que ás veces pregúntame Antonio algo imprevisto, ou un simple “como estás?” e teño medo a quedar en branco ou dicir algunha parvada. E é unha mágoa porque moitas das cousas máis bonitas da vida pasan sen que saibamos que van pasar. E por iso quixen falar con dúas persoas que traballan coa improvisación na música, para reivindicar un pouco a creación que traballa co descubrimento e non co control. Así que falei con Aurora Redondo, que asina a súa música como A Rabela, e que entre outras cousas fai rap e regueifa, sempre desde unha perspectiva crítica e de deconstrución, e con Macarena Montesinos, que é violonchelista, artista visual e investigadora no campo da arte sonora, e que ten participado nunha chea de proxectos de improvisación libre e improvisación dirixida. Quería ver como se complementaban as súas experiencias coa improvisación, sendo unha máis desde o puramente musical e a outra desde o lírico, así que empecei por preguntarlles como fora a súa aprendizaxe.
A Rabela: Para min foi un proceso moi moi longo e bastante complicado, a verdade. Eu empecei a improvisar cando tiña arredor de 15-16 anos. Estaba en cuarto da ESO, penso. Gustábame moitísimo a poesía, o rap… tiña moitas ideas. Tiña moitas máis ideas na cabeza que as que conseguía verbalizar, e empecei a improvisar cuns amigos no parque, eu víao que o tentaba e non me saía, e entón bloqueeime moito, frustreime moitísimo… e deixei de improvisar.
Macarena Montesinos: Para min, o proceso de aprendizaxe dentro do campo da improvisación sonora foi de maneira moi natural. Eu como chelista empecei moi noviña no conservatorio. Aos tres anos de empezar, xa cun coñecemento, unha destreza do violonchelo, improvisaba na casa como un modo de descarga, non? De feito a linguaxe que utilizaba era a que coñecía do conservatorio, que era clásica, porque a improvisación de momento non a tocara como tal. Nunca ninguén ma ensinara. E despois xa de adolescente interesoume o jazz, e colaboraba con diferentes grupos e agrupacións de música de todo tipo. Pero foi alá no 2008 cando empecei a formar parte da orquestra O.M.E.GA, que era a Orquestra de Música Espontánea de Galicia. Cando me mergullei no mundo da improvisación libre e a improvisación dirixida nesta orquesta, comecei a asistir a concertos de improvisación libre, a coñecer xente, músicos, a tocar, a crear grupos, a pertencer a orquestras, etc. Abríuseme un mundo.
A Rabela: Tardei máis ou menos entre os 18 e os 25 anos en volver a improvisar. Era unha cousa que eu pensaba que simplemente non podía. Eu convencinme, creei esa crenza na miña cabeza de que para improvisar nácese e non se pode aprender, ata que un día na universidade viñeron facer un obradoiro de regueifa ao máster de profesorado, que sempre llo agradecerei un montón a Séchu [Sende], a Alba María, a Sara Marchena… ao alumnado do instituto de Vila de Cruces e á profe, a Montse por traelos. Conectei aí de repente un par de ideas, fixeron un obradoiro… e de repente foi como “non, que a improvisar apréndese”. Entón pois a partir de aí empecei a quedar de cando en cando con Alba María para ir a clases, para que me ensinara, a ir a algunha foliada onde se improvisaba e empezar a facer eu na casa… e logo enganchei cunha actividade de Noites abertas en Pontevedra, onde ensinaban a facer freestyle, e aí resultoume moitísimo máis complicado empezar tamén a improvisar, porque mentres que na regueifa con esta amiga era todo moitísimo máis gradual (ensinábanche como facelo, escribíalo nun papel, logo botabas a copla… non tiña que ser todo mental e instantáneo, senón que era máis gradual e entón permitía que aprendera) cando fun a esta actividade de free había que facelo de repente, e de repente enfrontarte a unha persoa e vacilarte cunha persoa, entón iso era moitísimo máis complicado.
Resultoume curioso ver como os achegamentos á improvisación poden ser máis ou menos frustrantes. Entendo que ten que ver en parte con perder o medo, e en parte con que che ofrezan ferramentas para facelo e entornos seguros onde non sintas que te xulgan. O vídeo da O.M.E.GA de máis enriba ten a unha chea de intérpretes que tocan dunha maneira impresionante dirixidos por un dos referentes da improvisación da música contemporánea, pero non todo ten que ser así. Hai un ano e pico vin a Macarena dirixir na Gran Romaría Galician Bizarre no Liceo Mutante a “Parada Disonante”, un convite a que quen quixese, soubese tocar algo ou non, puidese participar nunha improvisación coleciva, coa voz ou cos instrumentos que houbese a man (que incluían dous clarinetes, un acordeón, un par de paos de madeira, unha batería, unha radio, un metalófono…). Recordo iso como un momento moi feliz, no que a improvisación funcionaba como unha maneira de democratizar a música, desvinculándoa do elitismo que poida ir asociado á idea de buscar a perfección (e celebrando como sonan os erros aparentes) e afastándoa da noción que ás veces temos como público de que pagamos para escoitar algo que xa coñecemos e confirmar as nosas expectativas. Daquela graveino e subín agora a Soundcloud o que saíra de alí:
Se cadra isto contrasta tamén coa maneira na que se ensina música habitualmente. No meu caso, tanto no colexio e no instituto como na escola de música, non aprendín moito (ou nada) sobre improvisación. Non sei como é no conservatorio (aínda que si que me chama a atención terme atopado con bastante xente que se formou alí e unha vez deixou de ir non volveu coller o seu instrumento) pero pregunteille a Mar Catarina (a miña compañeira teclista en Esposa, que tocou tamén en Cudevaso, Chicharrón ou jijiji) pola súa experiencia ao respecto.
Logo divagamos bastante máis pero tamén falamos un pouco da sensación de ter estudado máis (non só música, senón en xeral) a través da repetición que a través da reacción ou do xogo. Con todo, falando con Macarena tamén me din conta de que estas actitudes non son fixas no tempo, polo que me contou cando lle preguntei pola relación entre a improvisación e a interpretación de obras máis pechadas.
Macarena Montesinos: Ao longo de toda a historia da música, e non soamente na música profana senón tamén na música culta, a improvisación estivo moi presente. Compositores recoñecidísimos como Bach, Beethoven, Mozart… improvisaban para compoñer, improvisaban nos concertos… era unha virtude improvisar. E por suposto, dentro das propias partituras que facían había tamén momentos para aportacións do propio intérprete, onde tamén improvisaban (non soamente o compositor). Pasa que pouco a pouco, no romanticismo, as partituras pecháronse máis e a cabida que había para a improvisación era moita menos, ata que chegaron as vangardas, a música experimental… e sobre todo na segunda metade do século XX. Pero bueno, non obstante a improvisación libre penso que é unha práctica que aporta moitísimos beneficios. Penso que mellora, de feito, a interpretación dou tras obras de carácter máis pechado, incluso obras clásicas… improvisar é unha aprendizaxe, facilita a escoita, é un exercicio, unha práctica que recomendo cos ollos pechados desde cativo ata que eres maior, toques o tipo de música que toques.
Isto chocou coa miña idea preconcibida da música culta, e fíxome pensar que se cadra separamos demasiado os diferentes tipos de música (pode ser pola tendencia que temos a definirnos á contra de algo). É algo que se ve moi ben no caso d’A Rabela. Hai un tempo subiu un vídeo a YouTube no que se retaba a pasar 21 días improvisando, facendo rap en estilo libre.
Con todo, no día 9 deixaba de rapear e facía unha regueifa desde o punto de vista dos seus cans Xaxa e Golfo.
Aquí vese entón a conexión entre unha tradición galega e outra da cultura afroamericana sen que haxa que facer gran esforzo. Ao final creo que a clave, e o que vincula os enfoques de Macarena e de Aurora, é o entendemento da improvisación como un espazo de expresión que pode aportar cousas que se cadra a música máis pechada non é quen. Nese sentido, pareceume que a visión de Aurora marca moi ben o aspecto político deste modelo creativo.
A Rabela: Moitas veces escribir é un pouco máis como desafogo, darlle forma a pensamentos… improvisar é xogar. Aínda que tamén lle estás dando forma a pensamentos tamén ten un calado mental máis tocho, máis potente, porque ti cando improvisas estás sacando cousas instantáneamente da cabeza, non lles estás dando voltas, entón moitas veces saen estereotipos, pero improvisar e soltar estereotipos fai que o proceso de aprendizaxe, e de reflexión, e de desmontaxe deses prexuízos sexa moitísimo máis potente, porque tes que chegar a construír ideas alternativas ou outras formas de facer as cousas ou de estar no mundo para poder improvisar rebentando eses prexuízos e creando outras posibilidades paralelas. E o proceso de improvisación ten un punto moitísimo máis interesante a nivel colectivo. […] observar unha improvisación atrapa moito, engancha moitísimo para continuar mirando, dá moita risa, fai que se pase moi ben, é un entretemento que tamén dalgunha forma escapa do consumo, de ter que pagar… aínda que se teña que pagar, é unha cousa que podemos facer todas as persoas, que podemos crear, que podemos estar nun espazo calquera fóra desas redes de ir aos bares… isto pode facerse nun parque. É unha forma moi moi sana de estar no mundo, de crear, de escoitar, de rirte, de integrar a persoas, de sacar as cousas que te frustran, que te gustan, que te namoran, que te poñen triste… isto é moi moi sano.
En relación a isto, Macarena comentoume que o goce do público coa improvisación vén tamén da autenticidade, do feito de atoparse diante dun momento que non vai repetirse.
Creo que nese caso estamos diante da posibilidade do descubrimento (para quen estea escoitando) e tamén do autodescubrimento (para quen estea improvisando), así que animaría a calquera a que vaia escoitar ou participar nunha improvisación en canto se presente a oportunidade. Para pechar déixovos dúas cousas que non tiña espazo a poñer na radio: un vídeo de Suelen Estar Trek (normalmente son Suelen Estar Quartet), un dos proxectos de improvisación de Macarena Montesinos, nas Sesións H.A.L.O. (unha iniciativa que recolle tamén actuacións de improvisación libre) e un momentazo no Luar de 1994, con Mercedes Peón explicando en que consiste a regueifa e Fermín da Feira Nova e Calviño de Tallo sendo uns mestres do asunto.
Bolsa de patacas 