“Por suerte tengo guitarra…”

A finais do ano pasado estiven traballando en Ourense un mes e medio. Quedei na casa de Toni (baixista de Monstruo, camarógrafo, mecánico, electrónico e xenio) e Lucía (profesora filósofa de referencia e irmá de Toni) pero non cadrei todo o tempo que querería con eles polos traballos e horarios de cada un. Nalgún rato libre na casa quixen facer uso do seu tocadiscos, pero estaban recén mudados e só había tres discos: Tommy dos Who, un directo dos Monty Python e Homenaje a Violeta Parra de Mercedes Sosa. Os Who foron seguramente o meu primeiro grupo favorito que non era favorito de meus pais e tiven un rencontro intenso con eles unha tarde, pero non tiven ganas de poñer Tommy moito máis porque xa o escoitei un millón de veces. Para desfrutar dos Monty Python aínda necesito subtítulos, así que acabei poñendo o de Mercedes Sosa moi a miúdo e namoreime desta canción, “La carta”:

É unha canción absolutamente simple, de dous acordes. O único cambio é pasar de alternar entre os dous a usar só un, pero esa simpleza é perfecta para soster a forza da melodía e (sobre todo) da narración: chega unha carta* na que lle din a Mercedes (na orixinal a Violeta, claro) que o seu irmán foi apresado e maltratado por apoiar un paro. Ela parte da rabia persoal (sen perder a dignidade) para facer un retrato da inxustiza, a desigualdade e o abuso de poder**: “Yo que me encuentro tan lejos / esperando una noticia / me viene a decir la carta que en mi patria no hay justicia / los hambrientos piden pan, plomo les da la milicia”. Cada estrofa acaba cun “Si”, unha estraña reafirmación do que acaba de dicirse, case ameazadora. Vaise unindo a Mercedes o acompañamento e as voces de Quilapayún, unha música que me parece ao mesmo tempo sutil e poderosa, sobre todo por ese bombo que é toda a percusión do tema. Ao final, despois de animar á revolución, os versos que máis me engancharon, que acaban con un “Sí!” moito máis rotundo que os anteriores:

Por suerte tengo guitarra
y también tengo mi voz
también tengo siete hermanos
fuera del que se engrilló
Todos revolucionarios
con el favor de mi Dios

Emocióname moito a aparición da guitarra na mestura de experiencia concreta e conceptos abstractos da letra. A guitarra e a voz son ferramentas para a expresión, extensións dun sentimento íntimo. A guitarra e a voz aparecen vinculados a Mercedes ao lado dos seus sete irmáns, algo que me parece unha mostra da forza que pode ter a conexión dunha persoa cos instrumentos que toca. “Por suerte tengo guitarra” pode ser igual que dicir “por sorte non estou soa”. É algo que queda máis concreto na versión orixinal de Violeta Parra, que é máis vulnerable, un pouco menos afectada e quizais menos pulida (pero cun primitivismo rítmico que case me parece krautrock). Violeta cantaba “por suerte tengo guitarra / para llorar mi dolor”. Efectivamente, para iso serve a guitarra: unha amiga, un ombro sobre o que chorar. Pero ao non concretalo e unilo a ese ter voz, na versión de Mercedes Sosa a guitarra parece unha arma. É algo co que defenderse e algo co que atacar.

Gústame que se manteña esa ambigüidade, porque é a mesma coa que eu entendo a música: algo que (seino) serve para sentirse menos só e algo que (gustaríame crer) serve para converter as ideas nalgo máis afiado. Son dúas caras da mesma moeda, supoño, e as cancións que máis me emocionan son normalmente as que tiran cara os dous lados.

Pero, volvendo ao tema, é curioso que a guitarra sexa o instrumento con máis poder simbólico para representar o total da música. Resultaríame raro que alguén cantase “por suerte tengo piano”, a pesar de que é outro instrumento que pode darnos harmonía á vez que cantamos. Tamén que alguén cantase “por suerte tengo tambores”, a pesar de que sexan o máis asociado ás armas e de que a percusión sexa a forma de música máis primitiva. Ou tamén que alguén cantase “por suerte tengo ordenador portátil”, a pesar de que sexa hoxe en día o instrumento barato por excelencia***. Isto último paréceme o máis ridículo: aínda que pase moito máis tempo co portátil que coa guitarra, este é unha máquina sen carisma, intercambiable e fría. Quizais demasiado versátil. Pode valer para facer cousas íntimas como escribir ou falar con seres queridos, pero tamén vale para demasiadas cousas banais como para que poida collerlle cariño. A guitarra serve para menos cousas pero cousas que no meu caso me parecen máis cruciais.

Foto de Javier Fernández Pérez de Lis

E non son o único, claro: as mencións á guitarra sempre me chaman a atención cando aparecen en cancións e fanme sentir a miúdo esa dualidade. A guitarra como resistencia á soidade está en “Moverme de aquí” de Aries:

Realmente é habitual que as letras de Aries falen dunha reacción á soidade e á tristeza, e que esa reacción suceda a través da música. Ás veces é explícito, supoño, pero o máis interesante é que os seus temas teñen atmosferas que os fan absorbentes, case habitables, se esa é unha maneira válida de describir unha canción pop. O espazo que crean é íntimo e puro, e cando consigo entrar nel acabo sentindo que a beleza fai que a angustia quede anulada, apagada… (estou tentando non dicir “exorcizada”, pero é o primeiro que se me ocorreu). “Si te sientes solo no eres el único”, cantaba en “Lo que no eliges“, e a min sérveme de moito escoitalo, porque me sinto acompañado. En “Moverme de aquí” di “solo toco la guitarra” nunha situación que me parece angustiante pero na que hai unha saída no interlocutor ou interlocutora (“te siento / si eres feliz, repítemelo”). A guitarra paréceme algo ao que agarrarse nese sitio do que non pode moverse, aínda que podería estar equivocado, claro. Supoño que penso que a guitarra (a música) é a mellor compañía. A resposta ideal á pregunta de que levarías a unha illa deserta.

Ou ao sitio no que esa angustia pode facerse máis patente. Nese sentido e se cadra en calquera outro, a miña canción favorita sobre a guitarra é “Mi guitarra”, de Lidia Damunt:

A canción ten dúas estrofas tristes ás que responde o estribillo repetindo “Y mi guitarra es una máquina de matar el tiempo”. Nunha entrevista Carlos Pérez de Ziriza preguntáballe se a variación sobre o eslogan de Woody Guthrie (“This machine kills fascists”) era unha maneira “de quitar ferro a calquera posible comparación con el ou ao suposto poder transformador do rock na sociedade”, pero ela explicaba que era unha canción sobre o tempo que seu pai pasou inconsciente no hospital antes de morrer. Que estaba alí sempre coa súa guitarra, que efectivamente serve para calmar a desesperación e facer tempo. Hai unha cousa catártica en tocar a guitarra (isto si que o teñen moitos instrumentos musicais), unha liberación en poder rasgala mentras fas forza cos dedos para facer un acorde. É un instrumento que suxeitas contra o corpo e pode dar, pola vibración, a sensación de que o ruido sae de ti, e de que con ese ruido botas algún demo fóra. Ese poder explica que a frase se pareza á de Woody Guthrie pero con esa variación tan emotiva. É normal: a única diferenza é que apunta cara adentro (cara matar o tempo) e non cara a fóra (cara matar fascistas), pero supoño que non fai que deixe de ser unha arma. Para facer calquera cousa hai que ser quen de sobrevivir á tristeza.

[Cando tiña dezasete anos xuntei uns aforros e un aguinaldo da miña tía e merquei a miña guitarra, e estiven moi contento e fíxenlle unha foto e subina ao meu Fotolog. Falaba de non ser quen de bautizala a pesar de sentir que era como unha persoa. Era un pouco prosa de adolescente facéndose o interesante pero creo que había algo de verdade naquelo.]

 

* Outra canción sobre unha carta que escoitaría un millón de veces:

** Para min, a rabia e dignidade na denuncia da inxustiza de “La carta” resona moito cos casos da xente que está sendo detida agora por suposta apoloxía do terrorismo nas súas cancións, quizais especialmente co de La Insurgencia por algún testemuño contado dende fóra, como o da nai de Saúl:

*** É importante o barato e manexable das guitarras para que teñan esa capacidade de facer compañía. Podes comprar unha guitarra Academy por 120 pavos ou así, e podes camiñar con elas. E as que non son eléctricas podes tocalas en calquera sitio. Bueno, as eléctricas tamén aínda que só as escoites ti. E é un instrumento que sona cando o tocas, co cal non se volve moi frustrante e ofrece a mitoloxía automática de converterte en creador ou creadora de rocanrol no momento no que agarras as “guitarras guardadas en el placard“, como cantan El Mató a un Policía Motorizado. É unha satisfacción tremenda porque te encadras de súpeto dentro dunha tradición que, por falsa que sexa, sintes como rebelde, antisocial, valente e molona. Claro que iso tampouco é o rol do rock and roll agora e en todo caso este artigo non ía sobre iso.

Máis cancións que falan de guitarras e das que non falei aquí porque non se refiren ao que quería dicir: “Ó Miguel” de Pega Monstro; “Won’t Get Fooled Again” de The Who; “Con mi guitarra mataré a tu mamá” de Superuva, que atopei neste artigo que lle vin compartir a María Velo; “So You Want To Be a Rock and Roll Star” dos Byrds e outras cancións sobre o rock como “Quiero bailar rock and roll” de Cucharada ou “It Will Stand” de The Showmen. “A Voz do Violão” de Caetano Veloso si que fala diso (“eu tenho um companheiro inseparável / na voz do meu plangente violão”) pero é unha canción coa que non teño eu unha relación de intimidade porque acabo de atopala agora. “Fender Stratocaster” de Jonathan Richman resúmeo todo moi guai pero xa falei suficiente del na entrada anterior.

Amaia, Víctor Jara, arte, política, cartos

O outro día Antonio Rico escribía que tiña opinións encontradas sobre o feito de que Amaia fose cantar “Te recuerdo, Amanda” de Víctor Jara en Operación Triunfo. É un conflito que ás veces pode parecer absurdo: por unha parte hai unha queixa implícita contra a cultura da música comercial e o feito de que TVE aposte por promocionar esa e non outra música, pero pola outra, cando nese formato se decide ofrecer a un público masivo algo que se entende como unha obra relevante e crítica aparece unha queixa por presentala nese contexto, “tratada como una cancionita pop más”. Pode chegar a parecer un capricho que esconde elitismo: un dos problemas parece ser que Víctor Jara se mesture con Demi Lovato e Rihanna, pero estou seguro de que hai un lote de oíntes de Víctor Jara, en calquera época, que escoitaron “Te recuerdo, Amanda” encaixada entre dous hits aparentemente intrascendentes do momento. E hoxe os Beatles son practicamente considerados alta cultura (outra cousa problemática que comentou moi ben Kiko Amat aquí), pero en 1964 as súas cancionciñas pop e as súas fans eran ridiculizadas.

En todo caso, aínda que haxa algo diso, a cuestión do contexto, do medio polo que se transmiten as mensaxes críticas, contraculturais, subversivas ou como queiramos chamalas, é un conflito político que non desaparece nunca, entre o “querémolo todo” e o posibilismo.

Eu sinto o mesmo conflito case todo o rato: creo que dende sempre a miña intención á hora de tocar, por exemplo, foi intuitivamente tentar chegar ao público máis amplo posible, aínda que sexa un público alleo ou incluso hostil ao que eu poida querer transmitir, e aínda que o contexto no que eu poida tentar transmitir as miñas mensaxes sexa pouco adecuado. Ás veces a xente quere bailar ou beber e non que lles fales das túas inquietudes ou de que estás moi decepcionado coa xestión do alcalde. Pero iso é cousa desa xente (eu tamén son esa xente ás veces), e eu aférrome un pouco á posibilidade de que entre as multitudes que están nun festival para pasar o rato hai alguén que pode escoitar o que penso: existe a posibilidade de establecer unha comunicación, de xerar un vínculo. Eludir os contextos maioritarios e escoller falar (ou tocar, ou escribir, ou o que sexa) para un público que xa é receptivo de antemán ten outro interese, e pide un proceso distinto. Non me parece mal ningún dos dous. Os dous parécenme necesarios, especialmente cando implican certa incomodidade para quen crea e quen escoita.

Nese sentido, sempre entendín que o mainstream non pode ser obviado dende a perspectiva da arte que pretende ser crítica. Non sei, ás veces boto en falta unha vontade de ser popular na arte que se quere revolucionaria, porque as revolucións tamén teñen que ser populares. Víctor Jara era popular. E érao por varias vías: o mesmo saía por televisión que ía tocar ás minas ou ás fábricas. Billy Bragg tamén.

Pero entón chega o asunto de sempre, como relacionar o contido coa forma. Ou, máis ben, aplicado a este caso, como relacionar o medio coa mensaxe. Como afecta o contexto televisivo, e en concreto o contexto de Operación Triunfo, a “Te recuerdo, Amanda”?

O que máis me molesta de Operación Triunfo como programa musical é que corten as cancións para facelas moi breves dunha maneira artificial. Os temas supostamente épicos ou con desenvolvementos instrumentais que se fan con calma córtanse porque o centro debe ser a voz e, se non hai voz, ten que ser porque hai baile. Dous exemplos: “Somebody to Love” de Queen e “Sign of the Times” (a de Harry Styles, non a de Prince) quedan en menos da metade do tema orixinal, e non é para ben.

O que máis me gusta desta edición de Operación Triunfo é que non é exactamente un programa musical, senón un reality que ten detalles un pouco atípicos por como se comportan as e os concursantes e por como se comporta o público. Hai unha base de fans moi grande que ve a canle de YouTube co 24 horas e, como sucede co fandom en xeral, non ve o programa dunha única maneira que cadre coa previsión de Gestmusic. A diferenza é máis ou menos a que retratou Jimena Marcos no seu artigo “Operación Triunfo ha demostrado que la cultura del odio ha pasado de moda“, onde defende que Amaia e o resto de concursantes de OT 2017 son un exemplo moi sano para a xuventude, que por fin ten xente normal coa que identificarse. Fala de humildade, de compañeirismo, dun reality no que non se alimenta o morbo, e da defensa por parte do alumnado ou o profesorado de causas como a protección dos nenos trans ou a axuda á poboación refuxiada. En xeral estou dacordo, aínda que o argumenta de maneira moi estraña ás veces (non sei se isto é un chiste, ou un intento de asimilar OT á alta cultura, ou as dúas cousas): “Si admirábamos aquella entrada de Kafka en su diario que rezaba “Hoy Alemania ha declarado la guerra a Rusia. Por la tarde fui a nadar”, ahora lo hacemos con el “Me encanta mirar a los aspersores” que un día soltó Amaia en la terraza.”

Amaia é a miña favorita porque me fai moita gracia, é moi empanada, fai cousas espontáneas como ir mexar no medio da gala e ten unha visión desprexuizada da música que se confirma coas cousas que canta nos ratos libres na academia (El Mató a Un Policía Motorizado, El Kanka, Louis Armstrong, os Animals, Los Fresones Rebeldes, Mecano, C. Tangana, Rosalía, Dani Martín, a canción de Aquí no hay quién viva). Canta como facéndoo fácil, dunha maneira delicada e moi transparente que consegue que me crea as cancións (sobre todo en contraste coa sobreactuación na que caen a miúdo case todos os demais). Cantando “Te recuerdo, Amanda” crinma tamén, e gustoume ver como Noemí Galera, a directora da academia, lles contaba que Víctor Jara foi asesinado pola ditadura de Pinochet nunha explicación simple pero non moi blanqueada. Gustoume que se falase de que é unha canción sobre o amor dunha parella obreira, un amor que sucede no medio dunhas condicións terribles, aínda que o propio Jara o fixese dunha maneira moito máis elocuente se vedes a introdución do vídeo que puxen máis arriba. Gustoume escoitar un arranxo que non cae na horterada. Odiei con toda a miña alma todo o aspecto visual, como se houbese que sacar rendimento a ter un ballet e un escenario grande e poñelos a escarallar o que vale a pena.

Estiven botando un vistazo aos comentarios no vídeo de YouTube da gala e non cheguei a nada concluínte sobre o efecto desta canción no público, máis aló de que a miña opinión coincide coa de My Lady Cáceres:

Pero polo menos sabemos seguro que Amaia descubriu esta canción e o seu contexto a raíz do programa. Merece a pena aínda que fose só por unha persoa ou estropeouse o legado de Víctor Jara? Eu creo que si que merece a pena, e que a forza de certas cancións consegue abrirse paso ata algúns oídos atentos, que poden estar en calquera lugar, ou consegue sobrevivir á posible banalización. Creo que hai espazo para a creatividade, a emoción e incluso a crítica en OT.

Pero ao mesmo tempo, vendo OT non podo deixar de sufrir asociándoo coa carreira de Elvis Presley, porque estiven lendo hai pouco Amores que matan. La destrucción del hombre, a segunda parte da biografía del que escribiu Peter Guralnick. As cancións gravadas por Elvis dende que comezou a traballar co Coronel Parker eran escollidas dentro das posibilidades do catálogo da súa editora, e moitas veces era forzado a cantar temas que lle daban igual ou que lle daban vergoña. Especialmente nas súas películas. Seguiu tirando, en certa maneira, porque tiña un tren de vida que manter e moitas persoas ao seu cargo. Non sempre tivo liberdade para utilizar a súa voz nas cancións que sentía propias, e foi un potencial botado a perder.

Esta tarde acabo de ver que Aitana e Ana Guerra se queixaron de ter que concursar para ir a Eurovision cunha canción que “non lles chega”. Logo diso levaron unha bronca tremenda de Noemí na que lles dicía que os compositores podían ofenderse se as oían e que que se cren que van cantar cando remate OT. Que non saben nada da industria musical e que traguen co que hai. Foi un momento estraño, despois de que o discurso dos profesores durante toda a edición tendese máis ben a “busca tu personalidad, tienes que sentir lo que cantas”. Parece un momento de pura transparencia da industria cultural: como no caso de Elvis, hai que facer que o asunto siga xirando. Non poden cuestionar como funciona o asunto, teñen que cantar o que lles digan. E non estamos falando de que queiran cantar algo ofensivo ou incorrecto, só de que non lles gusta o tema. Gustoume velo, pareceume algo que non se ve todos os días por televisión/YouTube. (Probablemente aquí estou simplificando de máis o relato da discusión, pero hai vídeos para comprobalo).

Pero aínda con todo isto, se podo sacar algunha conclusión con respecto ao conflito que explicaba ao principio é que non resolvín nada: quéroo todo, incluído o posibilismo. O sistema industrial da cultura é unha merda, que en moitos casos limita ou pervirte expresións que doutra maneira serían máis intensas, máis brillantes, máis descontroladas, máis puras e menos profesionais. Pero tamén penso que hai espazo, na parte de quen crea e na parte de quen recibe esa creatividade, para transgresións e rupturas en forma e contido dentro da cultura comercial. Que a maior aspiración para as e os artistas radicais é ser artistas populares. E que quen traballa neses contextos, que non só son OT ou o Luar, senón que tamén poden selo os escenarios de salas, festivais e eventos institucionais nos que tocan moitos grupos que se definen alternativos, indies ou underground como o meu, se quere utilizar eses ocos, ten que esforzarse por varrer a merda. Eu pechei os ollos para non ver a coreografía horrible de “Te recuerdo, Amanda”, igual que tento ignorar cando vexo un grupo tentando expresar algo diante do logo dunha marca de cervexa, ou cando son eu quen toca diante diso. Outra vez, agárrome á posibilidade da comunicación sincera con alguén descoñecido no medio dun contexto que é máis ben publicitario, pero probablemente son un iluso. Agárrome á esperanza de que o público ignore a merda en vez de chamar a atención sobre ela, e seguramente iso non é ningunha solución.

Un tema e un tema #1: Canción política e “Sta. Uxía” de Emilio José

Hai un ano empecei a colaborar con Onda Vital, o programa que dirixe Xiana Arias na Radio Galega Música e no que podes enterarte de practicamente todo o que está pasando na música aquí e agora. Fago esta sección, na que falo dun tema (no sentido de tratar unha temática) e logo poño un tema (no sentido de canción). O que pasa é que hai algo de trampa, porque polo medio poño cachiños de outras cancións, así que me parecía ben xuntalas aquí para poder enlazalas con hipervínculos e que quen queira poida escoitar as seccións por separado. Aparte diso, teño moitas dúbidas sobre o meu traballo como locutor e por escrito poden funcionar ben tamén. Neste momento estaba volvendo dunha estadía na Universidade de Liverpool e lera “33 Revolutions Per Minute: A History of Protest Songs” de Dorien Lynskey (que me parece superinspirador). Así que tiña moitas ganas de participar activamente nalgo, pero sentíame no baleiro porque PORNO implosionara uns meses atrás e non tiña ningún grupo co que tocar. Que Xiana tivera interese por que eu puidera saír na radio, e ademais no programa que escoitaba morriñentamente no estranxeiro, deume moito ánimo e serviume para poñer en limpo unha serie de ideas. A sintonía é de Teo, e sei que sampleou aos MC5 pero é para min un misterio como conseguiu o resto de sonidos.

Os temas que pinchei: “Canción para la PAH” de Nacho Vegas, “A la guillotine!” de The Homens, “Billy Bragg” de Los Carradine e “Sta. Uxía”, de Emilio José, que está completa ao final do clip de Soundcloud. Todos temazos.

Para inaugurar a sección, hoxe vou falar de canción política. O outro día lin unha cita dun poeta ruso que dicía que sen forma revolucionaria non hai arte revolucionaria. E fíxome gracia porque cando estiven na presentación do último disco de Nacho Vegas, que se chama “Canciones populistas”, un amigo dixérame xusto o contrario; dixérame que a canción política debía utilizar formas populares, porque senón caería no elitismo, e perdería toda a súa utilidade se o que tenta é transmitir unha mensaxe revolucionaria.

A min este debate encántame, pero creo que ao mellor estaba ben pensalo doutra maneira, e non só falando desa relación entre forma e contido. Nese concerto de Nacho Vegas o público estaba entregado e entusiasmado, cantando esas letras cheas de ira contra as élites, e demandando máis xustiza social. Pero o problema que me planteaba todo isto non era se as cancións tiñan unha forma accesible: era quen escoita esas cancións, porque nun contexto no que todo o mundo está dacordo cunha canción protesta ten que haber algo que non funciona. ¿Hai utilidade en predicarlle aos conversos? ¿Ou o ideal sería que esas cancións se enfrontasen a un público que non estea concienciado sobre… o tema dos desafiuzamentos, por exemplo?

Creo que iso depende da intención que teña o artista político, e aquí vexo dúas tendencias. Primeiro, os que teñen unha intención puramente revolucionaria, de cambiar a sociedade, e despois os que, máis que querer cambiar a realidade, queren acompañala, relatala. Entón, a reacción á primeira intención, no mellor dos casos, sería un “Hostia, ten razón!”. A reacción á segunda será normalmente algo como “É xusto o que pensaba!”. Esta reacción pode potenciar actitudes que tiñamos dentro sen acabar de aflorar, e pode acelerar procesos, pero dificilmente servirá de chispa para que eses procesos inicien. E boto en falta iso.

Entón estiven pensando nas cancións políticas que me afectaron os últimos anos, e case todas serviron máis para reafirmarme en cousas que xa sentía que para cambiar o que pensaba. Ocórreseme primeiro “A la guillotine!” dos Homens, que falaba da posibilidade dunha revolta para rematar derrotados: “outra vez será o mesmo, os de sempre perderemos a cabeza para que todo siga igual”. É unha canción xenial, que dá palabras á miña frustración, pero déixame desanimado, feito polvo. Pásame ao revés con “Billy Bragg“, dos Carradine, que empeza falando das derrotas dos mineiros dos oitenta e acaba celebrando a resistencia dos catro gatos nun bar coreando consignas: “que no, que no, que no, que no pasará el gran circo liberal”. É máis ilusionante, pero tamén é triste porque non deixa de ser a épica dos fracasados.

A miña reacción a esas cancións, igual que ás de Nacho Vegas, segue sendo a mesma: “É xusto o que pensaba!”. Entón seguramente esta perspectiva está ben cuberta. Iso está guai. Pero con todas estas cancións vexo o inimigo fóra, lonxe, no gran circo liberal. Encantaríame escoitalas nun contexto masivo que poida chegarlles a eses inimigos, no prime time, no Luar! En calquera onde choquen con alguén. Pero nos contextos minoritarios boto de menos cancións que me fagan sentir o inimigo dentro, boto de menos artistas facendo o que Das Kapital dicían que pretendían cos seus concertos: “poñer á xente durante 40 minutos fronte a si mesma”. E o exemplo máis claro diso que atopei, o músico que máis me pon fronte a min mesmo, é Emilio José. Escoitándoo dáme a sensación de ser, no mellor dos casos, un iluso ou un inútil, e no peor, de ser igual de responsable que calquera en manter o estado das cousas. Cando en “Sta. Uxía” describe aos nacionalistas urbanitas cun estilo de vida discretamente radical, sinto que o que necesito non son cancións protesta coas que identificarme, senón exactamente isto: cancións protesta que se queixen de min.