Uns apuntes sobre música e audiovisual en Galicia

Imaxe de Pringadas, de Belén Puime

Nos últimos meses tiven moito choio e non me deu tempo a facer versións escritas das colaboracións que fixen no Diario Cultural Zeta da Radio Galega, pero estou recuperándome e aquí vai a primeira delas: unhas cantas ideas xerais sobre algunhas pezas audiovisuais galegas que traballan coa música dunha maneira interesante. Falan Noemia Veiga e Guille LP, que fixeron unha canción orixinal moi bonita para a webserie Pringadas, e tamén Iria Silvosa, que dirixiu a curta A loba contando coa colaboración de Pantis para a música. O podcast, presentado por Lucía Junquera, pódese escoitar neste vínculo, e o texto comezaba cun fragmento de Volonté (sobre o minuto 21), que aquí aproveito para determe un pouco máis nalgunhas ideas e obras para as que non había tempo na radio.

Experimentación e documental

Volonté é un grupo de improvisación libre e noise formado, nesta música, por Miguel Prado, Roberto Mallo e Rafael Mallo (que se cadra a alguén lle soa por ser tamén o batería de Triángulo de Amor Bizarro). Pero Volonté tamén é un filme que realizaron, en colaboración co grupo, Lucía Vilela, Helena Girón, Marcos Flórez e Lucas Vázquez. Gustoume esta conexión na que o mesmo nome vale para identificar un proxecto musical e un proxecto cinematográfico para comezar a falar da maneira na que a música galega se relacionou co audiovisual ultimamente.

Un filme como Volonté achégase á música desde un punto a medio camiño entre o rexistro documental e a experimentación. Desde este último ámbito pódese pensar en filmes como 9 fugas, de Fon Cortizo, ou 7 limbos, de Berio Molina e Alexandre Cancelo, un filme onde a creación sonora e musical non é nin algo que complementa a película (como sucede a miúdo) nin algo que simplemente se rexistra: a obra amosa unha serie de accións sonoras que experimentan co son en edificios e espazos reais, pero non se limita a documentalas senón que xoga coa posta en escena, a montaxe ou as posibilidades dos dispositivos para alteralas (e coas posibilidades da relación entre o que vemos e o que escoitamos). Non a dou descrito moi ben porque non se me parece moito a nada, pero sae xente da arte e a música como o propio Miguel Prado de Volonté, Alejandra Pombo, Loreto Martínez Troncoso, David Santos e Xavi Bértolo de Cró! ou Nacho Muñoz. Estes tres últimos participan tamén na película de Fon Cortizo, apuntando se cadra a un vínculo entre determinadas sensibilidades de cara á música (neste caso ligadas a unha escena entre o jazz, a improvisación e o rock que pode lerse en proxectos como a Metamovida, as Sesións HALO ou a Orquestra de Música Espontánea de Galicia) e determinadas sensibilidades de cara ao cine.

Eses vínculos danse en moitos outros casos. Por exemplo, desde unha aproximación diferente ao experimental pódese atopar a conexión de Urro con Alberte Pagán, para quen musicaron en directo Eclipse metanoico.

Outra das conexións co cinema de Urro está na música de Fóra, de Pablo Cayuela e Xan Gómez Viñas, e no caso do primeiro a relación coa música continúa, ademais de en clips como os de “Os problemas crecen” de Ataque Escampe ou “Grecia” de Das Kapital, na mediometraxe Grecidade, que nese caso si que entraba na categoría de documental e rexistraba a gravación do segundo disco do grupo. Dentro do documental musical a sensación que teño (aínda a falta de ver pezas, claro) é a de que faltan moitas cousas por contar, e de que hai moito material rico nos arquivos sonoros e televisivos que pode dar pé a traballos de interese: o filme que máis me gustou nese sentido foi Dorothé na vila, de Alejandro Gándara e Olaia Tubío, que busca ás informantes que a musicóloga Dorothé Schubarth gravara en Galicia a finais dos anos 70, e tamén creo que, sen ser exactamente un documental musical, a peli de Álvaro Larriba sobre o Liceo Mutante, Mutantes, é moi valiosa. A primeira pode verse en Filmin e a segunda en YouTube [máis sobre Mutantes nesta entrevista que lle fixen a Álvaro].

Por algún motivo, a pesar da popularidade dentro do audiovisual galego de formatos que teñen que ver coa música (de Luar aos clips do Xabarín) o seu peso dentro do cinema é pequeno. Hai unha chea de cineastas de Galicia que se teñen achegado á música nos últimos anos, pero polo que sexa esas obras non están entre as máis destacadas das súas filmografías: tanto Jorge Coira como Ignacio Vilar traballaron con Luar na Lubre (en Torre de Breoghán e Un bosque de música), o citado Pagán fixo Konfrontationen 2014 sobre o festival do mesmo título, Lois Patiño dirixiu O espírito de Pucho Boedo seguindo a gravación do “A Santiago voy” de Novedades Carminha con Esteban & Manuel, e algunhas figuras asociadas ao Novo Cinema Galego teñen realizado videoclips (Peque Varela para Window Pane, Ramiro Ledo para Ataque Escampe, Xacio Baño para Guadi Galego) pero probablemente, máis aló de que as pezas destaquen máis ou menos na súa filmografía, este formato é considerado menor de forma máis ou menos consciente: a pesar da cantidade de clips dirixidos por Javi Camino, é posible que acaben sendo unha nota ao pé ao lado de Jacinto, premiada en Sitges, Austin ou Fantasporto. Os videoclips de Adrián Canoura para Baiuca son moi populares, tendo tamén en conta que son a base de moitas das proxeccións que realizan no espectáculo en directo do proxecto, pero a miña sensación é que é máis recoñecido polos seus filmes, e que non se valora o suficiente a xente que crea ou creou no vídeo musical como Prenom, Xaime Miranda, Rapapawn ou Belén Montero e Juan Lesta, onde hai persoas que se amañan para desenvolver unha obra persoal no contexto de traballos habitualmente por encargo [sobre isto falei algo máis aquí].

Na ficción dos últimos anos, á marxe do falso documental Un día espectacular. Unha historia da Familia Caamagno (que é a única cousa que se me ocorre na liña de This is Spinal Tap ou as comedias dos Beatles, ao estar protagonizado polo propio grupo nunha versión distorsionada de si mesmos) para min destacan especialmente dúas películas pola súa relación coa escena musical: Las altas presiones, de Ángel Santos, e A estación violenta, de Anxos Fazáns. Na película de Santos soan Fantasmage ou Telephones Rouges e, sobre todo, hai unha actuación de Unicornibot no Liceo Mutante integrada na trama, na que os personaxes ficticios se mesturan con moitas das persoas que fan parte do espazo (e que están tamén rexistradas en Mutantes). Na de Fazáns, o recurso é parecido: os protagonistas pasan por unha sorte de SinSal no que actúan Pantis ou Rabuda ou ven a Contenedor de Mierda. A maiores, Laura LaMontagne interpreta outra personaxe e canta tamén unha canción, e a estrea do filme deu pé a dúas festas violentas, nas que actuaron os grupos citados e Igmig.

Pensei en todo isto cando vin Pringadas, a webserie de Belén Puime. Nela non hai actuacións, pero si que soan Sleepy Spice ou Grande Amore (que penso que conectan moi ben co carácter abertamente xeracional da serie), e gustoume especialmente un momento de catarse no que a rabia dunha das protagonistas se mestura con “Esta pena que ás veces teño”: agora mesmo lémbroo como se o monólogo dela aparecese por riba da música e alternase coa voz de Nuno Pico, integrando dalgunha forma a trama na canción (e non só a canción na trama). Con todo, pareceume interesante neste caso falar sobre o tema orixinal da serie, “Unha pringada máis”.

É unha canción pop preciosa, elegante e pegadiza que me lembrou algo a La Casa Azul, e que conecta coa parte máis emotiva (tamén xeracional) da serie. Quixen ver como Noemia Veiga e Guille LP, que a escribiron e interpretaron, se relacionaron co contido e a dirección da serie, así que lles pedín que mo contasen:

Noemia: O proceso de composición da canción “Unha pringada máis” comeza cando a directora, Belén Puime, contacta comigo para comentarme que está a realizar unha serie de ficción adolescente en galego, e que lle gustaría que fixese a banda sonora orixinal. Para coñecer o proxecto e ter unhas ideas das vibes, do concepto que quería transmitir a través da serie, mandoume os guións de cada capítulo, e nun primeiro momento realicei unha primeira letra e melodía en acústico, que lle mandara a Belén, e comentara que lle gustaba mais que procuraba un son máis electrónico. Nese momento eu pensei que Guille LP sería o artista que encaixaba de cheo nesta idea, e polo tanto no proxecto. Así foi cando contactei con el, e presenteille o proxecto de Pringadas, comentándolle se lle gustaría facer parte del. E el aceptou, ademais de bo agrado, e comezamos a traballar deseguido de xeito telemático. Eu naquel momento estaba estudando en Ourense e el estaba en Santiago de Compostela. Traballar con Guille é marabilloso, temos unha forma de traballar moi sinérxica, compartimos gustos e ideas semellantes máis tamén diferentes, que combinadas eu considero que chegan a bo porto. Asemada, comentar que foi unha experiencia incrible poder formar parte deste proxecto no que traballaron e traballan xente moi nova, na meirande parte persoas da xeración Z, con moito talento, que queren crear series, webseries, pequenas curtas… en galego, para a mocidade galega, que saben que é un nicho que non se está a cubrir e tamén nos fai ilusión facer o noso propio contido.

Guille: É curioso que ata o día antes de meternos a gravar non tiñamos un estribillo para a canción. Pero o mellor foi despois chegar á casa con todas as tomas de voz de Noemia e construír a produción a partir diso ata o resultado final. O obxectivo en mente creo que foi sempre a de facer unha canción que soase super super pop, e que contrastase a letra como de postadolescentes universitarios tristes cunha base que ía soando cada vez máis festiva. Ao final rematamos cunha sonoridade que, en realidade, difire moitísimo da que temos Noemia e eu en solitario, que tamén somos moi diferentes entre nós, pero ao mesmo tempo creo que contén moitísimo de ambos os dous. E ao mesmo tempo creo que condensar toda a esencia dunha serie como Pringadas nunha canción foi tamén un exercicio moi chulo como para conectarnos co que significa pertencer á nosa xeración e, por que non dicilo, abrazar o feito de que tamén somos unhas Pringadas e cantalo con orgullo.

Esta idea de colaboración e de diálogo entre quen está construíndo o filme e quen está construíndo a música, no que se parte dunha sensibilidade común e se negocia a dirección que pode tomar a composición, pode ser similar ao de moitas outras conexións entre cineastas e músicas. Paréceme especialmente bonita e simpática a que contaba David Lynch en Catching the Big Fish sobre a súa maneira de traballar con Angelo Badalamenti:

“A maneira na que traballamos é esta: gústame sentar ao seu lado na banqueta do piano. Eu falo e Angelo toca. Toca as miñas palabras. Pero ás veces non entende as miñas palabras e toca moi mal. Entón digo “Non, non, non, non, Angelo”. E cambio un pouco as miñas palabras e toca doutra maneira. E entón digo “Non, non, non, non, Angelo”, e cambio as palabras. E, dalgunha forma, a través deste proceso pillará algo, e eu direi “Iso é!”. E aí el empeza coa súa maxia, seguindo o camiño correcto. É divertidísimo. Se Angelo vivise na casa do lado, gustaríame facer isto todos os días. Pero el vive en Nova Jersey, e eu vivo en Los Angeles”.

Despois de escoitar a perspectiva de Noemia Veiga e Guille LP, que son quen reciben a encarga, apeteceume indagar un pouco sobre un proceso parecido desde o lado contrario, o de quen a fai. Así que falei con Iria Silvosa, que contou coa música de Pantis, o proxecto musical de Rubén Domínguez, para a súa curta A loba.

A loba é unha película feita para a Invernada de Cine de Xermade, filmada en Super8 na Terra Chá e que traballa coa escuridade da noite, xogando coas texturas e o grao da imaxe. Iria contoume que nun comezo a peza non ía ter música:

Interesábame a noite, o grao que podía dar esta premisa da noite ao filmar en Super8, as texturas… explorar este espazo desde esta posición, que podía saír ben ou moi mal. E, de feito, ao principio saíu moi mal, porque todo o que filmara estaba demasiado subexposto. O caso é que cheguei a filmar, cheguei a revelar, chegaron a verse imaxes máis ou menos nítidas e fixen unha primeira montaxe na que cheguei a un bloqueo, e foi aí cando pensei que bueno, esta peza que nun principio ía ser muda (quería traballar co cine na súa forma máis primitiva de imaxe e conceptos máis abstractos) non acababa de funcionar, e pensei en engadir o son. E quería que este fora traballado desde un punto non diexético e máis afastado deste concepto máis primitivo que tiña. Como referentes que me interesaban tiña a Bertrand Mandico, sobre todo co seu traballo d’Os rapaces salvaxes, onde tamén traballa coas texturas do cine en celuloide, e por parte da banda sonora usa temas máis electrónico-experimental… chamábame moito a atención ese contraste (que hai xente á que lle horroriza). E nada, ese foi o punto de partida: este bloqueo, esta referencia… e con isto foi co que cheguei a Rubén.

Neste punto comeza, entón, ese proceso de diálogo (neste caso a distancia en lugar de sentados na mesma banqueta) a través do cal a música da peza e a propia peza van tomando forma. Inicialmente, Iria envía material a Rubén:

O primeiro que lle ensinei nin sequera foi o que eu montei, senón as bobinas literalmente, dixitalizadas na mesma orde na que foran filmadas. É dicir, sen montaxe, só coa montaxe en cámara por así dicilo, pero bueno, que eu no momento de filmar tampouco estaba facendo unha montaxe consciente, así que foron imaxes completamente en bruto cun pequeno dossier que lle fixen para explicar catro ideas que podía haber aí dentro, que era a lenda da que partía da bandoleira Pepa a Loba, que se supón que estivo por terras chairegas, e que a esta zona na que eu fun filmar de noite, a idea de fuxida polo monte, ás escuras (como eu imaxinaba a esa persoa fuxindo) por ese camiño real que conectaba Mondoñedo (que antes era a capital do Reino de Galicia) con Ferrol…

De volta, Rubén envía composicións con son, e comeza unha “correspondencia artística”, como a denomina Iria: “Eu enviaba unha montaxe, el enviaba as impresións traducidas a son nesta banda sonora, iamos calibrando ritmos… A min interesábame moito traballar tamén a textura desde o son, o grao, as rasgaduras da propia película coa cámara…“. No corte da radio pódese escoitar un pouco máis a maneira na que a banda de son, penso, traslada este xogo coa textura. Se no caso de Lynch e Badalamenti eran as palabras as que daban pé ás músicas, no caso de Iria a ferramenta (aínda habendo tamén referentes musicais como os propios traballos de Rubén no disco Baldíos e en Chicharrón, Sigur Rós ou Thom Yorke) son máis ben as imaxes:

En realidade non tivo complicación ningunha, foi sencillo porque era eu mándoche estas imaxes, ti compón algo totalmente libre, porque eu non sei falar en termos de música, sonido… Así que o que facía era comunicarme con Rubén a través de imaxes sobre todo, facendo esquemas, buscando recursos a partir da linguaxe que eu manexo para comunicarme con esa parte de creación sonora da que eu non sei absolutamente nada.

Quizais o feito de que Rubén Domínguez faga música e tamén audiovisual baixo Prenom, con Mar Catarina, fai del unha escolla especialmente atinada para establecer esa comunicación. No seu caso, o Baldíos que Iria citaba como unha referencia a nivel sonoro apareceu á vez como un disco e un filme, amosando unha creación paralela no visual e no musical, coas cancións fragmentadas e vinculadas a espazos e a imaxe mesturando material doméstico, fragmentos de rodaxes, viaxes e o tratamento para un guión escrito polo propio Rubén en 2005. Eu non son imparcial porque son fan e amigo seu e colaborei con Pantis, pero paréceme unha obra moi emocionante que dá pé a pechar este texto amosando outro tipo de relación entre música e imaxe e constatando, creo, que podemos facerlle caso aos vínculos que se dan entre unha e outra no audiovisual galego.

Tres listas

As listas de cousas gústanme bastante, aínda que xa me gustaron máis do que me gustan, porque me gustaban moito. Cando tiña máis ou menos entre 15 e 20 anos era moi fan de Alta fidelidad e lembro facer listas en Fotolog, e ter moita ansia porque alguén me preguntara a miña lista de algo. É bastante divertido xerarquizar a arte, aínda que é claramente problemático: é bastante arbitrario por moito que tentemos camuflalo argumentando, e ao final mestúranse as paixóns co facerse o interesante e, nalgúns casos, cos intereses económicos ou sociais. O resultado é que me segue facendo ilusión se alguén me pide que faga unha lista de algo e que o paso á vez moi ben e moi mal: é divertidísimo facelas pero logo tamén me ralla non telas feito ben, ter esquecido cousas, ter tratado inxustamente algo que só escoitei por riba… sobre iso máis ou menos acabei falando o ano pasado ao falar da lista de Vinte de cancións en galego dos últimos vinte anos ou de escoller unha peli equivocada como número 1 na miña lista. Este ano fixen (ou participei en) tres listas, así que conto por aquí un pouco como foron e déixovos os enlaces para que as vexades.

Discos galegos de 2021 – A que, cheira, papá?

Falaba do problemático que é xerarquizar a música e en A que cheira, papá? convidáronme a un directo de Twitch para facer unha tier list de discos galegos de 2021 con Darío MJ e Guillermo Rodicio que levou iso de xerarquizar bastante ao extremo. O resultado podedes velo na imaxe do principio do artigo ou no vídeo; en “O mellor do mellor” quedaron estas cousas (sen orde):

Malandrómeda – No inferno das ideas
Caamaño&Ameixeiras – Aire!
Los Rastreadores – Los Rastreadores
Grande Amore – Grande Amore
Grande Amore e Mundo Prestigio – Nunomanía EP
Verto – Embora
Trilitrate – Está de grelo
savvna – UN FILME DE JUAN GARRIDO

Houbo defensas encarnizadas de outros discos que acabaron máis abaixo na categoría “Fantástico rollo” (no caso de Darío o de BFlecha, no meu Peña ou Bratzantifa) e tamén cousas valoradas ás présas porque tiñamos que rematar o directo. As categorías están sacadas máis ou menos dunha clasificación de personaxes dun anime que atopei por aí e tedes a opción de facer a vosa propia tier list. Non sei como será o proceso na redacción dunha revista para facer unha lista en común, pero esta divertiume moito por como oscilaba entre algo de rigor e a conversa de bar en función de canto escoitaramos os discos dos que falabamos. Polo medio creo que tamén se trataron cousas interesantes (como valorar a artistas que non sacan discos pero si un listado equivalente de temas, como inflúe se os coñeces, se os viches en directo…) sen dar moita chapa, e no proceso acabei escoitando unha chea de cousas que me pasaran desapercibidas ao longo do ano (porque Darío está ao tanto de todo). En fin, que quedei encantado.

O mellor de 2021 – A Cuarta Parede

Desde o ano pasado, n’A Cuarta Parede non piden unha lista coas mellores pelis de 2021, senón “un repaso libre, onde cinema e vida forman parte do mesmo: porque non entendemos a vida sen cinema, e porque hai máis vida alén do cinema. Onde unha viaxe, un libro, un filme ou unha canción ocupan o mesmo lugar”. Pódense ler aquí os de 18 persoas que colaboran na revista. Por non acabar escribindo un testamento, centreime no audiovisual e este ano creo que valorei especialmente as cousas das que falar, das que compartir visionados, conversas e demais. Nese sentido, a palma (a miña, digo) levouna Rocío, contar la verdad para seguir viva e se cadra tamén The Beatles: Get Back, que curiosamente si que son cousas deste ano, pero en xeral paréceme moi ben ser flexibles co criterio temporal: entre o que máis me gustou este ano tamén están As leis de Celavella, ou os ciclos de Kaurismäki e Wellman en NUMAX, así que creo que ten moito máis sentido primar o autobiográfico que a novidade: unha cousa do século XIV ou dos anos 60 pode ser o máis novo para alguén. Se cadra por iso, cando unha persoa soa saca un listado con cifras enormes de discos favoritos dun ano (50 ou 100) a verdade é que me parece sospeitoso. Cantos discos se pode escoitar con atención nun ano? E cantos van ser do propio ano? Se hai cincuenta que che gustan, cantos hai que non che gustasen? Das de películas si que me fiaría algo, porque aínda que normalmente duren máis, paréceme que se pode saber moito máis de canto che gusta unha película cun só visionado (e de por que) que dun disco ou dunha canción cunha soa escoita.

Cousas de 2021 das que non falara – Diario Cultural Zeta

No Zeta pásoo algo mal ás veces seguindo dúas regras non escritas: unha é a de entrevistar sempre a alguén en vez de falar só eu con Lucía Junquera (o primeiro é máis interesante pero leva máis traballo) e a outra a de falar sempre con xente máis nova. Isto tamén é interesante e entendo que está ben forzarse, porque xa me sinto un pouco vello para falar da xeración zeta e así esfórzome máis por estar ao tanto do que están facendo as persoas máis mozas, que normalmente tamén teñen máis problemas para que lles fagan caso nun medio convencional como é a Radio Galega. O caso é que tamén me daba rabia manter sempre ese criterio porque tamén pode alimentar unha separación xeracional que non debería darse e hai xente que é moi nova de espírito ou moi moderna no que fai e que probablemente nunca será pureta, así que o saltei e falei de cinco proxectos que sacaron cousas novas este ano e me parecían relevantes: Magia Bruta, Fluzo, Menina Arroutada, Ocre e Mounqup (dos tres últimos en realidade tamén falamos algo no directo de A que cheira, papá?). Pódese escoitar aquí.

Bratzantifa, hooligans do blandito

Paseino moi ben facendo esta colaboración no Diario Cultural Zeta con Lucía Junquera. Pódese escoitar nesta ligazón, pero apeteceume falar de Bratzantifa con máis detalle e incorporar máis respostas das que dá tempo en dez minutos, así que vai o texto aquí debaixo. Camila Viéitez fíxose fan coma min e fixo o fan art que tedes enriba e que aínda non acabo de crer de todo que exista. A vida pode ser marabillosa.

Hai un mes e medio souben de Bratzantifa e levo mes e medio escoitándoas practicamente todos os días, tamén porque nese proceso fun enredando a amigas como Meri, Camila e Esturao e así logo podiamos comentar canto nos gustan as súas cancións. Isto non me soe pasar, porque normalmente non paso moitos días seguidos escoitando a mesma cousa nin me fago fan á primeira escoita. Por que desta volta si? Creo que é porque escoitar a Bratzantifa é, precisamente, parecido a estar coas túas amigas: divírteste (porque as túas amigas son moi graciosas), queixádesvos das miserias da vida diaria (as do traballo e as das relacións) e tamén falades das ilusións desa vida diaria (aquí máis ben as das relacións). Isto podería ser o máis natural do mundo, pero non se me ocorren apenas artistas que consigan trasladar ese equilibrio entre o divertido e o emotivo, e neste caso ademais hai unha actitude política por debaixo, que se resume bastante ben no concepto de “hooligans do blandito” co que se autodefinen Marina e Lucía:

Marina: Nós chegamos á idea de “hooligans do blandito” a raíz dunha cousa que pensamos moito, que é que nós xa temos traballos superprecarios, vivendas superprecarias, e non nos podemos permitir ter relacións persoais igual de precarias. Entón nós si que falamos moito de que para nós é moi importante amosarnos vulnerables, e gústanos moito este contraste que hai entre o hooligan (que tamén se asocia moito ao punk) e dicir, pero mira, é que son tremendamente vulnerable. É que mira, son unha hooligan do rosita, do blandito e dos sentimentos, en plan… encántannos os sentimentos. Entón chegamos un pouco aí por ese contraste, que para nós nos define moito, porque cremos que a vulnerabilidade é algo super punk, é algo super cru, e a nós gústanos sempre falar dende aí.

Tirada de Compostela é Música

Esa posición política pode observarse de forma explícita en temas como “Non cunde” (onde colaboran con Berto de Verto, que se ocupa da produción), que é un pouco como un manifesto e un pouco como unha canción dos Ramones cando presenta as cousas que non cunden: “final de mes non cunde / a ETT non cunde / unha ETS non cunde / chorar por ti, bebé, non cunde / os teus amigos non cunden / pasar frío non cunde / o teu piso non cunde / foder contigo, rei, non cunde”. En poucas palabras e menos de dous minutos está resumido ese universo de precariedade que afecta ao traballo, á vivenda e ás relacións, e que evidentemente non cunde. Non é a única canción na que aparece, senón que é un contexto que se deixa ver en varias das que levan publicado (a maioría no seu Soundcloud): en “TEKNOLADRIDO” cantan “pouco tempo, pouco cash”, en “sempre” din “é moi longo este inverno e hoxe rompéuseme a caldeira”… pero esas frases van no contexto de cancións sobre sexo e sobre desamor, e no caso de “sempre” faise moi patente a idea de traballar desde a vulnerabilidade: “por moito que me abrigue / é moi longo este inverno / e hoxe rompéuseme a caldeira / e teño os pés fríos / cando ti non estás cerca / fixen xa tres ou catro playlist / cos temas que poñías / dicindo que eran pa min”.

As mencións a cousas como a caldeira ou as playlists encaixan cun trazo común a moitos dos seus textos, que é falar desde o concreto e desde o cotián, moitas veces entrando ao narrativo: en “almorzo pa 3” relátase un lío cun tipo pero el pasa bastante do tema e en cambio o seu compañeiro de piso, Xabier, é amabilísimo pero aparece por todas partes e non deixa de facer as cousas incómodas (e dá pé a un dos meus estribillos favoritos).

Isto non é o habitual. Quen fixo unha canción sobre algo tan concreto? Quen fixo unha canción na que se fale de ir de copilota liando pitillos? Tamén elas, neste caso en “escribindo…”. En “doritos” falan de que “xa non quedan xeos no frigo / que alguén baixe ao 24” ou dun titorial para facer o eyeliner… na maioría dos casos fano en primeira persoa do singular en vez de usar o plural, de maneira que a sensación é a de que unha serie de experiencias comúns que se mesturan.

Lucía: Escribimos a letra conxuntamente, e logo miramos se a algunha lle apetece máis cantar unha estrofa, ou moitas veces tamén a ver a quen lle sae mellor esa estrofa, porque as nosas capacidades son limitadas, como todo neste proxecto, e repartímolo… sempre tentamos que sexa equitativo porque iso, é un proxecto das dúas e gústanos compartilo todo ao longo do proceso. E iso, gústanos integrar as nosas voces como se fosen unha soa personaxe porque pensamos que tamén é o que lle dá sentido a este proxecto, tentar vehicular vivencias que cremos que son colectivas, ou polo menos moi extendidas entre os grupos demográficos ou sociais aos que poidamos pertencer nós.

O feito de que moitas das cancións comecen cunha frase falada que serve de autorreferencia (“Bratzantifa, caixa 5” en “almorzo pa 3”, por exemplo) ou case de dedicatoria (“para todas as mulleres ás que lles gusta ir aos callos / fe en dios e ferro a fondo”, en “Imos Po Vermú”) axuda a pensar nesa personaxe Bratzantifa, que vive diferentes aventuras e ten diferentes actitudes. A miúdo é poderosa e controla a situación, como en “menú do día”, onde ademais van soltando unha metáfora con comida detrás doutra sen que se lles esgote a inventiva: “cociño sen présa, bótolle tempo / comendo coas mans sabe máis o alimento / quérelo rápido, eu fágocho lento / isto non é McDonalds, louza de Sargadelos / coidado que enfría, eu non cho quento / xa foi a romería, pasou o momento / fun por vermú, liguei co camareiro / se non ques esperar, chega ti primeiro”. Esta inventiva conéctaas coa chispa da tradición popular en frases como “muller de moitos nunca enviúva” (que aparece en “gato e rato”) ou “díxoo miña avoa: quen quere pan bimbo se tes pan de bola” na propia “menú do día”.

Noutros momentos, os que se cadra son os meus favoritos, aparece esa idea do blandito: a vulnerabilidade, os sentimentos, o amor non correspondido… O mellor exemplo creo que é “Lavado en seco”, que ten un estribillo precioso e chega tamén ao poético desde o cotián a través da metáfora dun tique que queda dentro da lavadora.

Compartir a vulnerabilidade ou o desexo poden ser maneiras de enfrontarse á precariedade das relacións á que Bratzantifa facían referencia, e nese sentido outro elemento clave é o toque conversacional e mesmo de lercheo que teñen varios dos seus temas, que son os que máis me provocan esa sensación de estar na casa dunhas colegas. En “chico_guapo_no_3”, por exemplo, unha voz responde á outra na descrición dese chico guapo dunha forma que me fixo pensar no que facían as Shangri-las (outras mulleres vulnerables e poderosas a un tempo) en “Give Him a Great Big Kiss”. Noutros temas aparecen tamén outras voces a través de audios que van introducindo:

Marina: Gústanos moito o de incorporar os audios, de feito consideramos que é unha marca bastante característica do noso estilo. Para nós o audio é unha unidade significativa: non é o mesmo que alguén che escriba que que che mande un audio. Para nós é algo totalmente normal. Estamos falando coas nosas amigas e é como “uf, tía, mandoume un audio, voucho poñer”, para que vexas a entonación, para que vexas como falamos… Entón incluímolos porque para nós é algo que forma parte da nosa maneira de comunicarnos e que consideramos que é algo que compartimos todas, cando lles pos un audio ás túas amigas da persoa que che gusta, ou dunha persoa coa que estás enfadada, para que tamén vexan como falades e tal. E queríamos incluílo nas cancións porque como nós temos ás veces un ton moi confesional nese sentido, gústanos moito a idea de incluír estes elementos de realismo ou de costumismo nos temas.

En relación a ese carácter costumista, na anterior colaboración que fixen no Diario Cultural Zeta falaba sobre Verto e a súa introdución deses elementos de realismo (que no seu caso chegaban ao propio relato do grupo), e preguntándolles a Bratzantifa polos seus referentes pódese rastrear (máis aló de nomes como Clairo, Olivia Rodrigo ou as Vulpes) como isto pode ser unha sorte de trazo común na escena actual, mesmo cunha serie de antecedentes que conectan co seu uso do humor e a ironía:

Lucía: Unha artista que a verdade tivo moita influencia no noso proxecto é a Sleepy Spice, sobre todo polas características do que é a Sleepy Spice: é unha muller que se autoproduce dende o DIY, tamén que fala desde a vulnerabilidade… gústanos moito a todos os niveis.  Logo tamén outros artistas da escena local como Terbutalina, gústanos moitísimo o humor co que falan sempre, a mala baba que teñen está xenial, tentamos conducir a nosa mensaxe tamén un pouco a través desta clave estilística… e logo bueno, un referente filosófico para nós, máis que xa artístico, é Nuno Pico e as letras de Grande Amore en concreto. E bueno, tamén incluso os Heredeiros da Crus. Un pracer culpábel, unha lenda da música galega, que nos gustan moito, jolín. 

A min todo isto alégrame moito porque me gusta que as cancións deixen un rastro do seu contexto espacial e temporal, e tanto Sleepy Spice como Grande Amore fan isto moi ben en temas como “Stories” ou “Esta pena que ás veces teño”. Falar da realidade cotiá pode ter de por si, como fomos vendo, un carácter político: faise un rexistro dunhas condicións de vida, do marco no que suceden as cousas. Aínda así, o carácter político de Bratzantifa vén tamén, como avanzaban elas mesmas, polas súas maneiras de facer. 

Lucía: O noso proceso creativo vén sendo estar falando, quedar, estás alí contándolle as movidas ás colegas e de repente dis: buah, disto molaba facer un tema, ou en plan xa levalo pensado do día anterior, depende xa como nos cadre. “Buah, apetéceme moitísimo falar disto”. “Buah tía, pois vamos”. E nada, xa temos educadísimo o algoritmo de YouTube, xa nos ofrece beats, porque os nosos beats nós dicimos que son roubados. Quero dicir, son beats de uso libre que hai en YouTube porque nós non sabemos producir música. É iso, DIY puro e duro. E para escoller os beats pensamos na música que escoitamos ultimamente, por exemplo agora cando saíu o album de Olivia Rodrigo gustounos moito o rollo que tiña… E non sei, gravamos do tirón, nos nosos pisos nos que sempre se colan ruidos de fondo (porque é así), gravamos as veces que faga falta… Non somos moi tiquismiquis, pero como xa se ve que somos un pouco cutres pois tampouco somos unhas genias da música e moitas veces hai que repetir. E logo editar… hai cancións como “Menú do día” ou “Gato e rato” que están gravado sobre gravado: collemos o beat e gravamos sobre el, e logo en vez de gravar as voces independentemente, sobre esa gravación na que xa está xunto o beat e unha das voces, gravamos a outra, e logo se hai coros os coros. Así, full cutre.

É dicir, por moito que a música de Bratzantifa poida ser ás veces próxima ao trap, ou ao bedroom pop, é moi fácil encadrala na tradición do punk, que fixo primar a imaxinación e a actitude sobre a técnica: mesmo se non saben producir, escollen un beat e sobre el imaxinan unhas melodías e unhas letras estupendas. Ese tirar para adiante cos medios dispoñibles (no seu caso, un Xiaomi e uns cascos rosas), ese ton crítico sen chegar a dar a chapa e mesmo o uso do humor teñen para min bastante que ver coa idea do punk que máis mola, e creo que coincide bastante coa que teñen elas mesmas, que tamén se teñen definido como punkis no seu Instagram mentres o enchen tamén de cousas de cor rosa.

View this post on Instagram

A post shared by bratzantifa (@bratzantifa.wav)

Lucía: Para nós o do punk é máis que nada unha actitude. Non fai falla que leves cresta, uns pantalóns rotos ou esta imaxe estereotípica que temos dos punkis, non? Para nós ser punk é unha actitude. Ir iso, contra toda autoridade menos mi mamá [risas]. Esta sería a nosa actitude, tirar para diante, ser chicas duras e facernos escoitar, facer oír a nosa voz. Se a alguén lle interesa, quero dicir. Para nós é unha cuestión tamén moi ligada á nosa maneira de producir, ao que facemos, o DIY, que nos parece unha dinámica de traballo moi punk, porque vimos tamén moito de consumir produtos como fanzines, música tamén autoproducida doutras artistas…

Marina: A maioría das carátulas de Soundcloud que utilizamos son imaxes de uso libre de Google ou de Pinterest. E gústanos moito esta estética do trash, porque para nós está aí o DIY. É dicir, vale, pois non teño os medios para deseñar agora mesmo unha portada quizais; pois collo unha foto de Google e publico o tema igual. Si que é certo que a última portada nola fixo Arantxa Ramos, que se adica á fotografía, aos audiovisuais… e claro, aí notamos un cambio, aí subimos de nivel. Pero normalmente as fotos que utilizamos en redes e así, ou son fotos quitadas de Google ou son fotos que nos fixeron os nosos amigos en festas, en reunións, pola rúa… e gústanos moito esa estética porque nos parece que nos fai máis accesibles. 

Actitude punk, realismo, lercheo, humor, vulnerabilidade… A estas alturas xa fun comentando case todo o que me parecía importante dicir sobre Bratzantifa, pero faltáronme dúas dúbidas que creo que se vos facedes fans coma min compartiredes: como sería un concerto delas (xa que ata agora penso que non deron ningún) e que van facer no futuro. Pechamos isto resolvéndoas:

Marina: Pois un concerto de Bratzantifa sería claramente un desastre, e estarían todos os nosos amigos currando nel. O do desastre é broma, porque nós cremos que sería moi divertido, pero o dos amigos non. Si que é certo que moitos dos nosos amigos, como Arantxa, que nos fixo unha das portadas, se adica á fotografía e ao mundo audiovisual, ou Andrés, que fai as voces en “almorzo pa 3”, que é DJ… temos moitos amigos que se adican ao mundo do son e do audiovisual, e estamos fartas de velos en curros precarios a todos, entón para nós unha absoluta utopía sería poder traballar con eles e que estemos todos alí cotizando e traballando do noso. Pero ata que iso pase, que sabemos que queda moi lonxe, a nós gustaríanos que os concertos de Bratzantifa fosen, para empezar, un espazo seguro para todas, no que todas o pasemos superben, e nada, que a xente se sinta animada de facer ese espazo seu e de sentilo como propio, porque para nós sería iso, pareceríase moito a unha catarse colectiva. E desgraciadamente o futuro de Bratzantifa depende dos días libres que nos den no curro. Sabemos que isto non é algo só do noso proxecto, senón de todos os proxectos musicais de xente nova que se ven absolutamente condicionados pola precariedade laboral das integrantes. É o noso caso: nós traballamos en curros precarios, e agora mesmo en canto xuntemos catro ou cinco días libres, o noso plan é xuntarnos e seguir facendo música. Si que é certo que despois de sacar un tema tan ben producido, en Spotify, por alguén como Berto de Verto [“Non cunde”], agora volver facer música en solitario non sabemos como o vai levar o noso público e se lles vai seguir gustando (porque nós gañamos moito público agora a raíz deste tema), pero está nos nosos plans. Nós somos unhas fanáticas do DIY, e é co que pensamos seguir. Temos tamén en mente colaboracións con outros artistas, por suposto, pero bueno, que a nosa idea é xuntar catro días libres no traballo, xuntarnos e facer música.

View this post on Instagram

A post shared by bratzantifa (@bratzantifa.wav)

O relato de Verto

Foto de Mundo X

Unha canción que me flipa é “History Lesson Part II” dos Minutemen. A lección de historia que cantan é sobre medrar e montar un grupo: “A nosa banda podería ser a túa vida, os nomes reais serán a proba. Mike Watt e máis eu tocamos durante anos, o punk rock cambiou as nosas vidas, aprendemos o punk rock en Hollywood, conduciamos desde Pedro, eramos uns mataos, iamos beber e bailar pogo”. Moitas veces as persoas que fan música son figuras distantes ou misteriosas, ou xogan a crear unha imaxe que non ten por que corresponderse realmente co que son. Iso está xenial, porque aí hai moita creatividade (pensando en, non sei, David Bowie, Madonna ou a Camille de Prince) pero tamén aprecio especialmente cando alguén se esforza por falar das realidades de facer música, no contexto que sexa, e nos dá unha especie de documento da súa propia vida. Agora mesmo non caio en moitos exemplos a maiores deste ou de “Complete Control” dos Clash, onde se queixan de que o seu selo sacase un single sen o seu permiso, excepto pensando en Verto, que fan isto en moitos dos seus temas. “Puro ocio” é unha especie de lección de historia como a dos Minutemen, só que en vez de estar escoitando a Joe Strummer e Richard Hell, Fer e Berto estaban escoitando Drake e pensando en facer algún temazo como eses. “Dálle” recolle o relato algo máis adiante na mesma mixtape e fala de como cambiou a súa recepción logo de sacar “Oie gayego”, e no último disco, Embora, a intro marca o contexto (“tecnopop, vai, segundo disco”) e “Telón de grelos” parece situar aos propios Verto na tradición de artistas de música popular en galego como Andrés do Barro… Hai un par de semanas entrevistei a Berto de Verto para preguntarlle sobre esta cuestión do grupo cantando o seu propio relato para esta sección do Diario Cultural Zeta con Lucía Junquera, pero acabamos tratando máis cousas sobre o grupo (a súa relación cos fans e coa xente que eles mesmos admiran, o seu posicionamento político), que creo que agora que acaban de tomar un descanso poden servir tamén para pensar por que Verto conectaron con tanta forza co público.

O primeiro que fixen foi preguntarlle por que facían isto que eu acabo de asociar no parágrafo anterior a dous grupos de punk, e Berto mencionou a influencia do reggaeton.

Berto: Eu creo que no reggaeton hai moito ese rollo de “cando saquei este tema, peteino e só fago hits”. Sabes? Como que si que influenciou un pouco a maneira de ver a música en plan meta, o rollo latino e así, tamén o propio feito de dicir o seu nome nas cancións: “Daddy Yan, Da-ddy-Yan-kee!”. Ao final sacas de aí un pouco a referencia de facer autorreferencias ao grupo, de facer autobiografía… Pero bueno, o noso caso tamén é un pouco porque moitas veces co rollo do pop así en galego moita xente nos dicía esas cousas, por exemplo en plan “buah, desde que sacástedes “Oie gayego” pues lo petásteis”. Pois dise nunha canción, porque o propio “Oie gayego” son cousas que nos dicían. Como que tamén nós falamos un pouco de vivencias. Entón o rollo de “parece que o xogo xa non é do madrileño” [da letra de “Dálle”], tamén vén de aí, como de querer falar de intencións pero sen ser tampouco moi literal…e tamén mola deixar un pouco a liberdade esta poética de que a xente interprete o que queres dicir. Hai xente que pensa que “Telón de Grelos” é unha broma, e hai xente que pensa que é algo serio, no que nós dicimos a declaración do que queremos facer no disco. E como que iso mola bastante; hai xente que tenta ser moi clara nas cancións, que tenta dicir as cousas sen ningunha marxe de interpretación, e eu creo que deixar á libre interpretación do ouvinte pois está guai. Tamén na nosa xeración existe unha páxina que se chama Genius, Genius Lyrics, que está guai a páxina, pero moita xente xa nin sequera tenta ter unha interpretación subxectiva das cancións e di “buah, que quere dicir? Vouno buscar en Genius”. E como que tamén está guai ese rollo… porque ti non podes buscar os poemas… eu que sei, de Rosalía de Castro en Genius [risas]. Quero dicir que na era dixital si que parece que todo se ten que obxectivizar e que todo ten que cientificarse un pouco, e no tema das cancións creo que é importante a subxectividade.

Claro, de todas formas estábame acordando agora dese fenómeno da xente que entendeu completamente ao revés “Oie gayego”. Non sei se a vós isto vos fai graza ou vos preocupa que esas interpretacións poidan ir cara cousas que sexan opostas ao que vós estades formulando.

@todomal.va

#galego #galiza #tiktokengalego #tiktokeira #oiegayego #verto #retranca

♬ Oie Gayego – Verto

Berto: Con “Oie gayego” tiven moitos sentimentos encontrados. Como canción é a hostia porque consegue o que propón, que é ser polémica e difundirse, que era un pouco a idea, dar a coñecer ao grupo con esa canción. Pero entre que é unha broma, que non representa para nada o noso estilo e que a xente a entende ao revés… Houbo aí un fío de boomers en TikTok facendo o baile en plan pensando que era en serio, e logo peña queixándose rollo “buah, é que estes rapaces din que claro, que traduza as letras, que están en España, iso non está moi guai”. Que está guai tamén, porque é algo moi típico de internet, que haxa opinións moi dispares, pero non sei, eu moitas veces tívenlle tirria ao tema. A día de hoxe estou máis en paz, pero durante un tempo era como “é un puto demonio o que creamos con este tema, e non nos representa para nada”.

Noutras letras mencionades a xente do voso entorno. Como inflúe o público (o xeral e o entorno máis próximo) na música que facedes e as decisións que tomades?

Berto: Buah, pois inflúe a hostia. Eu creo que con Embora, por exemplo, saíu a idea de facer o disco así máis cohesionado e un proxecto máis serio porque viamos que a xente non nos tomaba en serio [risas]. A ver, que é normal: fixemos unha mixtape de sete temas que era un puto desastre, que ía por todas as partes sen chegar a ningunha… e entón a xente era como “buah, estes colgaos…” E claro, ver esas opinións, ou ver (como me dixo miña moza) que había xente que viña nos nosos concertos e cando vían a guitarra e o teclado dicían “¿¿pero son músicos??”… viamos ese fenómeno, que é algo asociado ao pop e á música urbana (“música urbana”, entre comiñas, que tampouco somos música urbana, pero se nos vincula con iso) de que a xente non nos tomaba en serio, e nese sentido tamén Embora saíu desa ansiedade ou anhelo de artista de querer convencer. Con Embora queriamos gañarnos un pouco ao pureteo, aos puretas galegos que dicían que somos uns desgraciaos [risas]. E con respecto ao noso entorno, nós sempre lle ensinamos as cancións aos nosos colegas antes de que saian. Facemos como unha listening party ou algo así.

Pero cando xa están rematadas ou tamén no proceso?

Berto: No proceso tamén soemos ensinarllo, sobre todo á nosa familia. Nós gravamos na casa de Fer, e está o exemplo mítico de cando estabamos facendo “Todo o que che din”. Como sabiamos que ía ser o primeiro sinxelo queríamos que a intro fose como a presentación, aí [tarareando] “wiuwiuwiuwiu”, e que a peña se quedase como “que está pasando?” e, de repente, entrase a música disco. Era un pouco a idea, pero estabamos un pouco agobiados porque o fixemos en plan moraos e non sabiamos se entraba moi guai. E sempre, cando estamos un pouco dubidosos con algo, ensinámosllo á peña que está na casa. E eu á miña moza ensínolle absolutamente todo, ata as movidas que xa digo “isto está fatal”, pero para que se ría de min ou algo así [risas]. E creo que a nosa percepción do que queremos facer e do que buscamos facer sempre está variando respecto ao que din os demais, porque é así, o rollo de ser artista é implicarse moito co teu público, e sobre todo se es un artista que quere ser popular. Que outra cousa é que fagas arte moderno, que aí vas literalmente á túa movida unicamente, pero se queres facer un grupo pop… O que mola dun proxecto é que se cohesione e teña un público determinado, e se queres facer outro tipo de música está guai que o podas facer, pero se tes unha fanbase asentada, pois un pouco de fan service de cando en vez non está mal, sabes?

Faime gracia que o digas porque realmente vós tocades moitos paos distintos, e non sei se iso é o que a xente esperaba en cada momento. É dicir, en “Puro ocio” dicides o de “quen diría que algún día o voso fillo faría trap”, pero tamén “Oie gayego” ten o toque latino, Embora é moito máis funk, tecnopop… a xente conecta igual pero tampouco me dá a sensación de que esteades facendo fan service.

Berto: A ver, eu creo que si, porque aínda que sexan estilos diferentes as cancións son repetitivas a morte e son pura estrutura pop. Incluso “Oie gayego” é unha cousa que se che mete entre orella e orella, engancha porque repite a mesma frase toda a canción. Eu que sei, “Rebolando x ti”, bum, repetitiva. “Algo que non sexa”, aínda que sexa algo triste, bum, repetitiva. Todas teñen moi clara a estrutura base de estribillo, verso, estribillo, ponte, estribillo… Non verás ningunha canción nosa que non teña iso, excepto “Dálle” ou algo así, pero iso foron máis idas de olla de Fer, porque é produtor e quería facer algo que soase jarto. Incluso “Dálle” en certo sentido ten unha estrutura, porque ten un verso e o estribillo é esa repetición de “Dálle”, co bombo, e volve un verso e o estribillo de “Dálle” co bombo. Todas as cancións teñen unha cohesión, aínda que sexan estilos diferentes, no que é a propia estrutura, e creo que nese sentido si que fas un pouco de fan service, porque llo das todo masticado á xente. É difícil non entender unha canción nosa. Non é rollo… escoitas o último EP de Ataque Escampe e dis “uau, vale, é complicado isto”. E escoitas unha canción nosa e dis “jaja, todo o que che din”, xa está. Logo claro, sempre tentamos meter un pouco do noso artisteo pero como un pouco rollo “ala, se o queredes”. “Un feliz descanso” é un tema case progresivo se te pos, pero claro, é unha cousa así illada, ao final do disco, en plan “se vos apetece escoitalo, guai”… e haberá peña que lle encante, e iso é o que mola, pero o demais é todo fan service a full.

Verto no Sons da Canteira – Foto de AeB Comunicación e Deseño / Garabato

Si, pero para min pódese distinguir o de facer pop e o de facer fan service, que sería xa máis iso de que, dentro de usar esas estruturas, non saes nada da fórmula.

Berto: Nós saímos bastante da fórmula, iso é verdade. A min paréceme que facemos unha música pop algo especialita, como que ten un rollo algo diferente. Nese sentido estou de acordo.

Esa diferenza igual vai por ese rollo de combinar cousas máis actuais, da vosa xeración, a nivel de estilos, con cousas máis fóra de época como iso que che lin de recuperar os solos de guitarra.

Berto: De feito o noso manager di que lle recargo demasiado á guitarra e que debería parar [risas]. Pero eu non estou de acordo. Por que? Porque teño ego de guitarrista [risas] entón quero meterlle solos de guitarra a todo. Eu penso que é algo tamén especial. Que a segunda canción máis escoitada, que é “Como Son Goku”, teña 1:40 de instrumental dos tres minutos que dura, é moi loco. E que a peña se coma iso en plan “buah, me mola” está guapo. Pero por que? Porque ten un estribillo que é mazo asqueroso, en plan para facer dano [risas]. Funciona esa fórmula de meter instrumental porque tamén che vén antes o rollo de “quero que volva repetirse o estribillo”. Entón si que combinamos guai, pero mola moito iso… incluso o propio “Oie gayego” ten a súa parte instrumental, sabes? A parte que entra o solo de guitarra [tararea] “turitutitu tii tirurú” que eso é mazo Santana, e en “Pa’ impresionar” tamén hai un solo de guitarra que me parece a hostia, e esa época foi a que estaba escoitando Santana para facer solos latinos para ver se me saía algo parecido porque estabamos facendo música latina. Bueno, “música latina”, unha interpretación da música latina máis ben. Xa me olvidei do que preguntaches [risas].

Creo que nin sequera cheguei a facer unha pregunta [risas] pero ía por esa mestura das cousas. Nalgunha outra entrevista tamén che escoitei falar de Prince, agora comentas iso de Santana… Pero máis aló diso hai temas que teñen xa referencia explícitas, ás veces a outros temas vosos (“Telón de grelos” fala de “Puro ocio”, “Algo que non sexa” ten un sample de “Sempre igual”) e outras a outros artistas, sobre todo máis ao comezo, Kanye West e Boyanka en “Rebolando x ti”, Drake en “Puro ocio”… Por que facedes isto?

Berto: Porque é a quen imitas, polo menos no concepto. Non é para nada apropiación cultural o que facemos, pero está o rollo da apropiación do estilo ou da idea dunha persoa, e nós consideramos que partimos moito da idea que ten Drake da música, e tamén da idea que ten Boyanka. É un pouco xuntar as dúas: de Boyanka, facer as cousas para pasalo guai, e o concepto da música galega apolitizada. E logo o de Drake é simplemente facerche cancións de dous ou tres minutos para que as teñas que comer e que tenten ser todas un hit. As mencións explícitas son un recoñecemento a outros artistas, que penso que é superimportante tamén coñecer de onde ves, para que estás facendo a música, a quen te queres parecer… e a xente interpreta iso. Ao escoitar “Boyanka Kostova soando na disco”, a xente dirá “buah, é un shoutout, está guai” e outra dirá “seguro que ao mellor comezaron a facer música porque viron a Boyanka, e era o segundo tema, “Rebolando x ti”, entón seguro que eran super groupies de Boyanka”. E era o caso. Eramos como “buah, estes tíos, que teñen a nosa idade, están facendo música en galego cun rollo totalmente diferente co que nós conectamos”. Porque nós nunca conectamos con ningunha música en galego ata que escoitamos a Boyanka Kostova, sabes? E creo que iso é algo superxeracional, moita peña de Santiago poderá dicir iso, que non conectou coa música en galego ata que escoitou “Sito”. E que eles nos levasen a facer iso creo que é algo que hai que recoñecer, e creo que moi pouca xente no mundo do artisteo tende a recoñecer o traballo dos outros explicitamente.

Ao fío do de mencionar a Drake ou a Boyanka, tamén en “Dálle” hai esa mención ao Madrileño pero vai pola liña contraria. E eu entendo, creo, o que dicides de facer algo “apolitizado”, pero tamén hai un contido político de fondo nas vosas letras…

Berto: En todas.

Entón é un pouco tramposo se cadra o termo. Eu entendo por onde vai se o comparas con grupos tipo Ezetaerre ou cousas polo estilo, con letras explicitamente políticas ou “combativas”. Pero neste caso de “Dálle” facedes unha mención a C. Tangana que vai para identificar unha serie de actitudes que rexeitades.

Berto: Si, a ver, eu creo que o de dicir nos medios que somos apolíticos é un rollo máis de cabalo de Troia, de tentar meterte no mainstream cun discurso para que a xente te escoite, pero que no fondo sexa un discurso que é moi matizable. Moita xente di “buah, é que son apolíticos, por fin hai algo apolítico en galego” e no fondo, eu perfectamente sei (e Fer sábeo perfectamente) que somos ao mellor máis políticos que Ezetaerre. A idea é superpolítica, se o pensas, é “vou tentar facer un cambio cultural vía música popular, para tentar que se deixe de pensar que a cultura galega ten que estar sempre denunciando movidas”. E iso é un pensamento hiperpolítico. O do cabalo de Troia é ese “métome na túa cabeza co rollo apolítico e logo ti pensa o que queiras”. Pero é o que che dicía antes de deixar que a xente interprete o teu discurso. Que eu diga que son apolítico non implica para nada que eu sexa apolítico. Moita xente interpreta todo como se ti estiveses facendo un statement e como se non houbese discusión, e penso que no mundo no que vivimos hai discusión sobre absolutamente todo. O outro día un fulano díxonos supercabreado “deixade de dicir que sodes apolíticos porque non sodes apolíticos”. E nós “mmmm, síntoo moito” [risas]. É un pouco esa idea.

Pero estasllo dicindo á gravadora [risas], estás desmontando o truco.

Berto: Pero porque o grupo agora xa fixo o seu traballo. Agora xa é o de menos, pero desde un inicio tiñamos que ir por aí. E de feito eu creo que a moitos grupos créalles un pouco de xenreira, e lles cabrea que digamos iso, pero en xeral a xente enténdeo. Ou sexa, a xente do mundo da música entende por que dicimos iso, e para que, e con que obxectivo. Pero loxicamente calquera acto na vida, por desgraza, é un acto político. Cada cousa que fagas, vas pola rúa, un fulano bérralle a unha pava “guarra” e non fas nada: é un acto político. E dicir algo tamén é un acto político. Todo. Non te podes librar da política. Hai moita xente que pensa que si, pero…

“Ir a Pontevedra e ver xente pija de cojones e facha nos nosos concertos cantando un tema en galego era o noso obxectivo. E telo conseguido parécenos superguai e superinteresante.”

Evidentemente, e a vosa postura para min ten moito que ver cun rollo do que se fala normalmente desde a política, que é a normalización. Entendo que está guai que unha cousa como a lingua non se vincule a unhas posicións políticas determinadas ou a uns estilos musicais senón que poida ser para calquera.

Berto: É tal cual. Nós falabamos desde un inicio (que daquela era algo moi aventurado) de tentar chegar ás cidades. A Pontevedra, Coruña, Vigo… a cidades que son predominantemente castelanfalantes para… bueno, para tentar iso. Eu como pontevedrés nunca escoitei música en galego no meu entorno ata chegar a Santiago, e penso que é así en case todas as cidades galegas, na zona urbanita. E ir a Pontevedra e ver xente pija de cojones e facha nos nosos concertos cantando un tema en galego era o noso obxectivo. E telo conseguido parécenos superguai e superinteresante. E esa peña, que de primeira man sei que tiña unha actitude de “jeje, el gallego es de paletos”, agora para darme respecto diríxense a min en galego cando me ven pola rúa, e iso é algo que me fai sentir superorgulloso. Era a idea que tiñamos desde o principio, de chegar ás cidades galegas. E que iso levase a que se escoitasen outros grupos, Ortiga ou o mesmo Boyanka ou Baiuca, que esa peña levase a nós e nós a esa peña… Ás veces vexo rivalidade entre os grupos que facemos este rollo pero eu penso que vai ao revés, canto máis se faga famoso un máis se vai facer famoso outro, porque ti entras en relacionados con Verto ou relacionados con Ortiga e saímos sempre os mesmos, e eu creo que iso é superimportante porque a xente explora no Spotify.

Pero é curioso porque volvendo ao que che preguntaba ao principio, esa cuestión de facer o propio relato do grupo, non é que esteades tirando o beef pero tamén está un pouco aí no trap a idea do egotrip… que tampouco digo que vaia por aí o voso.

Berto: Bueno, vai, ás veces si.

Depende, si que hai un pouco de poñerse en valor pero non chega a extremos…

Berto: Si, moitas veces o egotrip do trap era dicir “todos los raperos sois mis hijos”, que o dicía Kaydy Cain… Sempre mencionamos outros grupos desde unha perspectiva positiva nas cancións, e logo cando falamos de nós mesmos tamén é unha perspectiva positiva. Entón nese sentido non o vexo tanto como un egotrip senón como un rollo de que está guai autorecoñecerse e autovalidarse, porque se non o fas ti… Ao principio chegábanos moita merda. E non sei, si que ao mellor houbo peña que nos viu como uns flipaos, co rollo de “todos se queixaban que faltaba isto en galego” [da letra de “Dálle”] pero bueno, “Dálle” é unha canción moi rara, foi unha ida de olla de dous colgaos porque Fer quería facer un drop tecno e eu non son quen de dicirlle que non porque o fai moi ben, entón aí estaba un pouco a idea.

E está na propia letra: “vou parar para escoitar o puto drop que fixo o Fer”.

Berto: Si [risas], é que é iso. É falar da túa movida.

Claro, pero combínase ese punto máis de poñerse en valor con outro máis humilde de “quen ía dicir que iamos chegar ata aquí”, como o que explicades en “Puro ocio” de estar na habitación escoitando temas e soñar con facer algo parecido.

Berto: “Cando estaba escoitando Drake no meu piso co Fernando e / pensabamos que iamos facer un temazo de esos”. Si si, é que escoitabamos os discos de Drake e dicíamos “algún día…”, e de feito “Puro ocio” é un trap así moi parecido a “Headlines” ou ao rollo de “God’s Plan“, unha base moi sinxela pero que tenta ter unha voz moi repetitiva. Que Drake en xeral ten bases moi austeras, perocomo ten uns flows moi catchy móvete máis a voz que o propio beat. E “Puro ocio” é referencia total a Drake porque parece unha copia das súas bases, e é un pouco tamén esa intención, que a xente que escoita a Drake dixese “hostia! tamén se parece ás bases de Drake”.

“Tanto o autorrelato do grupo como as vivencias persoais de tristeza, de dor, de ruptura, de desamor… e as noites de saír por Compostela, como “Sempre igual”, son vivencias. A min o que me parece guai do grupo é que non mentimos.”

Esta idea de falar do propio relato do grupo, como cres que se relaciona coas outras que tratades habitualmente, como poden ser as relacións persoais, saír pola noite…

Berto: Pois son vivencias todas. Tanto o autorrelato do grupo como as vivencias persoais de tristeza, de dor, de ruptura, de desamor… E as noites de saír por Compostela, como “Sempre igual”, son vivencias. A min o que me parece guai do grupo é que non mentimos. Non sei, escoitas ás veces trap en galego de peña que son unhas miñocas coma nós e que din que “buah, solto billetes en cus de pavas” e é como “bro, es de Noia, non es de California, asúmelo”. Non es un gangster. A min paréceme xa un rollo que vai fóra de lugar. E penso que moita xente se identifica moitísimo máis co rollo de estar chiquito, de contar as cousas desde unha perspectiva non humilde, pero si realista. En plan “estou aquí na discoteca, estou mirando pa ti e non me fas nin puto caso”, non tanto “uh, si, estaba en la discoteca y se me acercó una pibita…”. Non é así, igual pasouche unha vez na vida, son vivencias reais e non tentamos impersonar a C. Tangana. 

Nese sentido está guai que nas letras usades moitas marcas de realidade concretas. Que aparezan os nomes dos locais, que se vexan cousas como falar de Netflix e HBO en “Como son Goku”… son rollos do cotián.

Berto: Tal cual. Cantas veces estabas na cama e dixeches “joba, que calor” [risas]. Son estupideces pero pasan, non pasa tanto o rollo de ir nun iate, como o tema que sacou C. Tangana de “Yate”, que é como tío, quen se identifica con esta canción de “estás en un yate”? Non teño un iate, C. Tangana, déixame en paz. Eu creo que aínda que tivese un iate non faría cancións sobre iates, porque non me parece algo co que a xente se poida identificar. Paréceme algo estúpido, é como o rollo da cultura do consumismo e o capital. Non sei, fala de que espertaches e tiñas ansiedade, que seguro que a xente se identifica máis que con que solucionas os teus problemas nos iates. Moi pouca xente fai iso.

Claro, esa intención de falar da vosa realidade entendo que, dentro do que comentabas de ter unha vontade popular, é o que fai que se identifique a xente. Non sei se buscades alimentar tamén unha perspectiva xeracional…

Berto: Si, e non só o facemos nós. Por exemplo Nuno [Grande Amore, Oh! Ayatollah] ten unhas letras moi autobiográficas. Na de “Esta pena que ás veces teño” fala de cando se atopou cun grupo de chavales e todos comezaron a saudalo en plan “jaja, pringao” e el estaba como “jobá”… e é unha situación que nos pasou a todos, de atoparte incómodo con xente que había tempo que non vías e que cren que segues sendo a mesma persoa que hai cinco anos, e que te tratan igual… Esa canción mólame moito porque eu sentín moitas veces iso, porque eu de adolescente era moi distinto a como son agora. É algo que pasa moito na nosa xeración, o rollo de falar de que estás chiquito e que tes problemas mentais… Tamén é trending topic a saúde mental na nosa xeración, e nós tocámola en “Game Over”… Eu cando estaba facendo Embora estaba medicado da ansiedade, sabes? E en “Game Over” quería falar diso, e un día espertei ás seis da mañá, case cun ataque de pánico, e púxenme a escribir a letra: “Ollos como pratos / son as seis da noite e non sei que facer / latexo nos ouvidos, é que / a ansiedade é miña amiga fiel”. Moita xente pode identificarse con iso de espertar pola noite, sentirse fatal e dicir “Dios, que me pasa”. E en “Embora” falamos de facelo mal en relacións persoais, non de amor pero en amizades e así, e perder persoas, que é algo que creo que non se reflexa moito. Sempre se falou do amor e do desamor, pero pouco da dor de perder unha amizade na música. Por exemplo o irmán de Billie Eilish, Finneas, ten unha canción que se chama “I Lost a Friend”, que estaba moi guapa e di algo como “síntome fatal porque perdín un amigo”, e eu nunca escoitara unha canción sobre perder un amigo. É curioso, pero como que non me parece un tema nada mainstream e si que é super mainstream, non sei, o “Every Breath You Take”, que é super turbio.

Para rematar, unha cousa que me dá curiosidade falando do propio relato do grupo é como vivistes a evolución de Verto, porque fixestes Puro ocio para dar concertos pero veu a pandemia, e no momento en que comezastes a dar bolos foi moi distinto á maioría de bandas. Porque claro, cando fostes a Luar aínda non derades ningún concerto. Vai un pouco á inversa do proceso habitual [risas].

Berto: É que non sei, tío. Nós nin sequera tiñamos a perspectiva de dar concertos, pero de súpeto comezaron a chamarnos para dalos e foi como “buah, vale, temos que dar concertos” [risas]. Nós faciamos cancións desde unha habitación e xa, non pensabamos en que iamos dar un bolo algún día. Todo o concepto do grupo nace dunha idea de normalización da cultura pop en galego, pero non nacía do rollo de “imos ser hiperfamosos e petar a Capitol”, porque nin sequera pensabamos en dar concertos desde un inicio. E de feito a perspectiva de dar un concerto case nos dá a pálida, porque o primeiro foi Atardecer no Gaiás, que para nós era o ceo, porque era un sitio ao que nos molaba ir. E entón chámannos, é para o puto Atardecer no Gaiás, véndense as entradas nunha hora… os días antes tiñamos pesadelos os dous, con movidas de medo escénico que flipas… E si que o de á inversa foi moi chungo, e á vez moi positivo, porque tamén te anima ver a xente que compra as túas entradas en masa coñecéndote de Spotify, e non ter que dar os míticos bolos de empezar en pubs ou en salas de concertos para darte a coñecer. Tamén foi unha historia á inversa, sobre todo, por dar concertos coa xente sentada desde un inicio, sendo a nosa música feita totalmente para o contrario. Eu creo que toda a nosa experiencia como grupo de música é moi random [risas]. En ningún momento puidemos sentir que estaba indo xenial, porque sacamos o noso primeiro EP e pamba, pandemia (que bueno, iso non lle veu ben a ninguén, loxicamente). Primeiro concerto? A peña sentada, un mal rollo que flipas porque as institucións estaban agobiadísimas e o protocolo era super restritivo, non podiamos nin darnos unha aperta no escenario… en ningún momento sentimos que as cousas ían rodadas. O noso primeiro concerto de pé (e igual o último) foi o outro día. Entón a min fíxoseme raro, agobieime vendo tantos estímulos, a xente botando… [risas] e estiven agobiado gran parte do concerto, e é moi raro dicir iso. A xente ríase o outro día cando llo contaba, pero é que o pasei fatal todo o bolo vendo á xente feliz [risas]. Foi todo á reviravolta e foi difícil autoxestionar un pouco as movidas, como o rollo de que che parase xente pola rúa… Nós non vivimos iso ata que comezamos a saír na corentena, e nós non sabiamos que a xente nos recoñecía ou que tiñamos esa clase de “famita”, de ir pola rúa e que a xente te parase. E entón de súpeto a xente te para e estás como con máscara, agobiadísimo, en plan “non me toques” [risas]. E como que en ningún momento puido ser normal.

Falando con Grande Amore de linguas e realidade

Captura do vídeo de “Vémonos no baño”, realizado por Álvaro Alvite Peillet

O outro día estiven no Diario Cultural Z da Radio Galega falando con Antonio Méndez sobre as linguas que usamos para facer música e outras cousas en Galicia e a súa relación coa realidade. Pedinlle opinión sobre a cuestión a Nuno Pico (Grande Amore, tamén en Oh Ayatollah) porque me parecía que ía ter cousas interesantes que dicir (xa di outras moitas sobre outros temas nesta entrevista de A que cheira, papá?). Pódese escoitar o podcast aquí e o texto (con máis cousas das que collen na radio) pódese ler debaixo. Empezaba cun diálogo, pero aquí vou empezalo con dous:

Sara: Outra cousa. A revista publícase en ghallegho. Poderías faser o esforso de falar en ghallegho?

Arsenio: Podría, pero no serviría de nada. Yo no sé hablar en gallego.

(da obra Citizen, de Chévere)

---

Alejandra: Mira unha cousiña mamá, ti pódelo facer en galego?

Eva: [rindo] ¿Quieres que te lo haga en gallego?

Alejandra: Podes, non?

Eva: [rindo máis] Sí mujer, sí. E logo? Eu falo galego que son de Muros! Pero eu fáloche o ghallegho de Muros. Váleche?

(da película Eroski Paraíso, de Jorge Coira e Xesús Ron)

---

Cando vin Eroski Paraíso e cando lin Citizen gustoume moito atopar unhas realidades nas que en Galicia existen o galego e o castelán, e tamén me pasou o mesmo hai pouco cando escoitei “Papando”, o tema de Ortiga e Grande Amore.

Nesta canción, Ortiga canta o retrouso en castelán e Grande Amore a estrofa en galego. O que me chama a atención é que na vida cotiá (polo menos na miña) escoitamos constantemente tanto galego como castelán, e logo na cultura galega non hai moitas obras que amosen unha realidade con dúas linguas. Si que hai unha tradición longa de xente que alterna, por exemplo, entre cantar en galego e en castelán, ou mesmo noutras linguas (en proporcións diferentes): Los Tamara, Víctor Coyote, Metralletas Lecheras, Telephones Rouges, A Veces Ciclón, Bala, Mounqup, Sleepy Spice… Pero non atopei moitas cancións que os mesturen. Está “A Santiago voy” (pero é outro contexto), está “Denok gara Malcolm X” de Nación Reixa (na que se escoita recorrentemente “y mis cojones también”) e a que me parece máis efectiva á hora de retratar a diglosia: “Acouga meu queridiño” de Ana Kiro.

Aquí o conflito retrátase a través do humor: o mozo da protagonista márchalle á vila e con ese aparente cambio de estatus empeza a falar o que pensa que é castelán (e incluso inglés). A relación entre as linguas ás veces é triste, como cando alguén vai ao centro de saúde ou ao xulgado e sinte que ten que falar español, ou cando as cifras indican que cada vez hai menos falantes de galego e a Xunta fai como que non hai fallo. Pero outras veces esa relación é bonita, como cando cada quen fala o que lle peta e todo o mundo se entende. A canción de “Papando” vina máis nesa liña, e quixen saber un pouco máis sobre como a fixeron, así que lle preguntei a Nuno se fora unha cousa pensada:

Nuno: A ver, non foi unha cousa pensada [ri] maquiavelicamente para que lle guste tanto a alguien de Torrelodones como a alguien de Arzúa, pero bueno, foi espontáneo no sentido de que home, a maioría de cancións de Ortiga están en castelán e as miñas en galego, entón pois foi así. Tamén é certo que neste caso foi máis unha decisión estética porque, bueno, gustábanos máis como quedaba o estribillo en castelán, aparte de que introducir a palabra “papando” nun contexto de estar falando en castelán parecíanos máis chamativo… e máis divertido, realmente.

Ao ter medrado na zona da Coruña, a miña sensación é escoitar constantemente cousas como “papar”, “neno”, “achantar”, “¿oístes?”… Isto sería cousa do coruño, pero supoño que no castelán que se fala en Galicia úsanse constantemente palabras e construcións do galego. E ao revés tamén, claro. Onde está esta realidade na cultura galega? E na española? Como no caso da representación do conflito lingüístico, creo que non se ve moi a miúdo. Imaxino que como o castelán é unha lingua normalizada a xente se ralla un pouco menos por como usala (non o teño claro de todo). En galego penso que hai unha certa tensión entre usar a lingua con corrección ou despreocuparse, e tamén entre usar rexistros máis realistas ou outros máis “poéticos” (por dicilo dalgunha maneira). Pregunteille a Nuno pola relación entre a súa escritura e a realidade:

Nuno: No tocante ás letras a verdade si que penso moito, intento que reflexen o máximo posible a miña realidade. Supoño que todo o mundo… bueno, todo o mundo igual tampouco. Aínda que a nivel de normatividade da lingua é unha patada no estómago si que intento escribir como falo porque me gusta a xente que fai eso, e gústame que non haxa esa distancia ou esa separación. Non sei, véxoo noutros grupos que me molan… non sei, en Terbutalina, Familia Caamagno, en Extremoduro, eu que sei. Hai moita xente que noto que esa persoa que está aí escribindo unha letra pois é tamén… unha persoa de carne e óso, vivinte [ri]. É algo que intento tamén transmitir, aínda que implica incorreccións lingüísticas coas que realmente eu estou… bueno, estou a favor delas [ri].

Neste punto estaba pensando se estou a favor ou en contra do realismo e non o sei moi ben. Creo que é diferente se pensamos en cada artista individualmente ou se pensamos no conxunto. A min hai arte realista que me flipa (ou letras nun rexistro realista, se collemos o exemplo de Nuno), sexa autobiográfica ou non, e tamén me encantan cousas que son pura fantasía. O que me dá rabia é cando, en conxunto, acabamos dando imaxes sesgadas da realidade, e por iso creo que estou a favor da variedade. Non estaría ben que todas as series da galega fosen de gardas civís, nin que todas as películas que facemos transcorran nun rural misterioso, mesmo se iso se nos dá ben. No caso da lingua, tamén estaría mal que toda a nosa música estivese nun galego refinado e culto. Creo que as escollas que facemos de que lingua falar (ou en que rexistro facelo) teñen unha información moi valiosa sobre o que somos e como nos relacionamos: teñen marcas xeográficas, de clase, de idade… e ao mesmo tempo penso que temos prexuízos e a miúdo en Galicia cada quen considera a súa visión da lingua como a única que vale. Pregunteille a Nuno se escoitaba da mesma maneira a música en castelán que a música en galego e como pensaba nos diferentes rexistros.

Nuno: Eu creo que si que temos os galegos (ou bueno, polo menos algúns galegos, ou polo menos eu) [ri] prexuízos, bastantes. Estaba agora pensando, porque por exemplo escoito grupos como Ilegales. Jorge Martínez usa un rexistro do castelán bastante culto, bastante erudito… e bueno, en entrevistas el mismo fai moita apoloxía diso, de que hai que empregar un castelán pulido na escritura. E gústame, escoito eso e gústame. Sin embargo, cando fai o mismo un grupo galego non me gusta nada, prodúceme [ri] malestar físico e anímico. Iso é certo, iso é un prexuízo que temos por algún motivo, por algunha ferida presente na nosa mentalidade, na nosa alma como pobo.. .si que é certo que a xente que vimos máis do círculo ao mellor underground ou como queira chamarse, cando vemos a alguén usar un galego así superembelecido ou supercorrecto… puf, adóitanos xerar moito rechazo.

Neste punto Nuno fíxome pensar nos meus propios prexuízos, que non sei se son exactamente os mesmos. A min persoalmente bótame para atrás escoitar a alguén dicir que o galego é unha lingua moi poética, ou escoitar letras actuais con palabras que me soan alleas, tipo “ren”, “ialma”, “ronsel”… aínda que logo me gusten as cancións. Pero isto só me parece problemático na medida en que isto poida, precisamente, facer que o galego non se normalice, como se fose unha lingua que vale para falar de amor, choiva, paisaxes, sereas e santas compañas, pero non para falar de calquera cousa, como todas as linguas. Non sei, se cadra o feito de estar discutindo estas cousas só serve para meterlle presión á maneira en que cada quen usa o galego… e como tiña a Nuno a man, para rematar quixen saber como vía el a diferenza entre o proceso de escribir en galego e o de escribir a letra de “Mondo dolore”, que é o tema que máis me gusta do seu EP con Ortiga e está en italiano.

Nuno: A verdade é que é moi diferente, tamén é máis divertido e moito máis espontáneo o de “Mondo dolore”, porque escribir na túa lingua, para min polo menos (e bueno, teño colegas que mo corroboran) é moi sufrido. Como dominas o código, sufres [ri] literalmente, porque queres que reflexe cen por cen o que queres dicir e sempre acabas tendendo aí a ornamentacións ou florituras que non deberías… e sempre hai como máis pé ao malentendido. Claro, cando é unha lingua que non dominas iso é terreo inexplorado, iso é todo fantasía, alegría… Parece medio de broma (a ver, un pouco si) pero é en serio: o proceso de creación de “Mondo dolore” foi dos procesos máis bonitos de letra que vivín eu nunca.

Non sei se toda a xente que escribe en galego sufre como Grande Amore. Eu espero que non, pero gústame saber que queda a opción de escribir en italiano ou seguir o exemplo da pura fantasía lingüística que nos transmite xente como Señor Anido, Adriano Celentano, Nathy Peluso ou Os da Ría. En calquera caso, o meu desexo é que o galego non leve unha carga consigo: que se use e se escoite á lixeira, tanto nos rexistros máis coidados como nos máis trapalleiros, para falar das cousas que nos pasan ou para falar do mito de Breogán se a alguén lle apetece iso.