Un tema e un tema #7: Dúbidas e “En el océano” de Aries

isaaltaaries

Despois de ter esta idea atopei que había un programa do Theme Time Radio Hour de Bob Dylan sobre preguntas que podería ter relación, pero bueno, como isto é bastante autobiográfico tampouco é que se pareza en nada. Desta vez pinchei “Leire Martínez/Paseamos xuntos” de Emilio José, “Qué puedo hacer” de Los Planetas, “¿Y cómo es el?” de José Luis Perales, “What’s Love Got to Do With It” de Tina Turner, “Will You Still Love Me Tomorrow” das Shirelles, “Is That All There Is?” de Peggy Lee, “E agora que?” dos Resentidos, “Navajero” de Vietnam, “Coches abandonados” de Dois e “En el océano” de Aries, que vai enteira ao final do enlace de Soundcloud.

Hoxe quería falar das dúbidas. Estiven un tempo dándolle voltas ao asunto e inventeime a conclusión de que a canción é unha forma na que é máis fácil afirmar cousas rotundamente que facer preguntas, ou que cuestionarse a un mesmo. Pero claro… entráronme dúbidas a min tamén! Porque a verdade é que é unha afirmación arbitraria da que non estou seguro. Porque non tardaron en ocorrérseme algunhas cancións que falan de dúbidas, aínda que case todas eran amorosas.

Dentro do asunto do amor é bastante fácil que un narrador se faga preguntas, e ás veces preguntas retóricas (¿Y quién es el?, How deep is your love?, Why does love got to be so sad?, Will you still love me tomorrow?) E no medio de todo isto din con “Is that all there is?”, que me parece unha pregunta moito máis interesante. Iso é todo?

Na canción, Peggy Lee canta sobre a decepción que lle supoñen as cousas que debían ser fantásticas, excitantes, experiencias únicas. Non só o amor, senón tamén un incendio que converteu a súa casa en cinzas, e tamén a primeira vez que foi ao circo, e tamén, para acabar, a propia idea da morte. E interésanme esas dúbidas que veñen despois da decepción, que veñen despois dunhas expectativas que non se cumpren.

A dúbida existencial que cantaban os Resentidos en “E agora que?” é a que máis escoito ao meu redor, entre amigos ben estudiados con traballos precarios ou emigrados porque parecía a opción menos mala. Ao final, o problema acaba sendo o mesmo para os que fan o que se supón que teñen que facer que para os que non saben moi ben que facer: o tempo pasa e hai unha presión que nos di, ao facernos maiores, que chegado un punto teremos que ternos convertido nalgo. Pero sempre somos algo.

Xusto a semana pasada lía a Sylvia Plath falar do mesmo coa metáfora dunha figueira: “Quería todos e cada un dos figos, pero escoller un significaba perder todos os demais. E mentres sentei aló, incapaz de decidirme, os figos comezaron a apodrecer, volverse negros e caer un por un ao chan diante dos meus pés”. Sexa na vida ou nas cancións, nas películas ou nos libros, paso media vida escoitando xente que fala sobre ese proceso de escoller e construír a súa identidade. Escoito fascinado as mesmas cousas unha e outra vez, pero logo nunca saco unha solución aos problemas: están o agobio e a amargura de ter que renunciar a unhas cousas para conseguir outras, pero tamén a xente que se volve cínica e a que busca algo máis grande ao que pertencer para atopar respostas. Unha relixión, unha tribu urbana, unha escena musical ou unha banda callejera.

O que me pregunto é se algún día isto deixará de interesarme. E, se iso sucede, que é o que vai significar para min. Ao mellor é que madurei e por fin me convertín nun pureta e podo afirmar cousas como se as soubera. Pero por agora sinto unha mezcla de envexa e desprecio pola xente que parece que o ten todo claro, porque é a que logo fixa as expectativas. A xente que dubida sufre, pero ser crítico e facerse preguntas debería ter un premio. Non o de chegar a un sitio, senón o do propio camiño. Así que quería celebrar iso e escoller un tema para quen non teña claro o seu sitio, porque a música ás veces pode ser unha certeza á que agarrarse. Moitas veces penso que o último disco de Aries vai precisamente de buscar eses puntos de apoio en cousas como as cancións ou a natureza. E precisamente nun tema que se chama “En el océano” atopei a dúbida máis inesgotable de todas: “Ha cambiado todo o he cambiado yo?”.

Entrevista a Dois

dois1dois2

dois3dois4

Esta entrevista fíxose o 8 de febreiro de 2015 e publicouse no número 4 da Revista Porno. Agora que Dois sacaron o seu primeiro LP “Está bien” parecíame un momento bonito para recuperala. Lembro que tiña (ou tiñamos) unhas expectativas diferentes sobre o que ía ser a entrevista, porque viña de escoitar o seu EP e identificarme moitísimo e sobreinterpretalo falando con María, Teo e Xacobe. Tamén dá a impresión de que Dois tiñan unhas expectativas distintas sobre o que ía pasar. Iso nótase cando falamos de “Coches abandonados”, por exemplo e tento tratar o tema dos mitos, que ao mellor é fliparme en plan Greil Marcus. O da sobreinterpretación ten un perigo se caes na pedantería (a min pásame) pero ao mesmo tempo creo que o feito de que falaramos de ideas ou sensacións que a eles puideran chocarlles indica que a súa música é moi rica.

Con: Cibrán, Teo, María, Xacobe, Santi Zubizarreta, Julia Huete e Dois, claro.

Collages de Lúa Piznik

Pódese falar de Dois en termos musicais. Son un grupo de pop perfecto, deses nos que cada parte pode molar por separado pero logo conxuntamente o efecto se multiplica. As liñas de baixo, como podía pasar coas dos Smiths ou incluso as de Hüsker Dü, fan a canción sólida pero tamén debuxan cousas novas pola súa conta. As baterías teñen un aquel dramático como as percusións de Phil Spector. Simples pero memorables por detalles atípicos, e supoño que “Mayumas” é o mellor exemplo: é unha batería para un baile dunha comunidade que se sinte feliz por sentirse igual de triste. As voces e as guitarras son o esqueleto sobre o que o resto se apoia, e son o aspecto máis emocional. Pódese falar de Dois en termos emocionais. A min fanme feliz, escoitalos faime sentir que as cousas teñen sentido dalgunha maneira e que pertenzo a algo. De feito fanme tan feliz que pensar en música e letras me supón un esforzo grande. Pódese falar de Dois en termos líricos, porque cun só EP de 5 temas xa parecen ter construido un universo propio (tamén axuda a estética). Esta entrevista probablemente fracasa en calquera deses aspectos. Cargamos demasiado as tintas nas letras, fixémola un domingo de resaca (o día anterior tocaran Dois e Anti S. presentando a exposición de Julia Huete e Óscar Raña en El Pueblo) e en vez de crear un aspecto íntimo eramos nove ou dez persoas alí. Deu lugar a unha hora e media de conversa na que Dois só era un dos temas e logo completámolas con algunhas preguntas por mail que lle dan a isto un toque frankensteiniano. É unha entrevista estraña pero esperemos que fermosa á súa maneira.

Cibrán: Estivemos escoitando María e eu o voso EP e estabamos falando das letras e non entendíamos o que decían, e a veces entendíamos cousas ao contrario un do outro. Non sabiamos se dicía “estás cansada de ser tú” ou “estás cansada de no ser tú”. Entón, que pensades diso? Preocúpavos que poida non entenderse o que dicides? En abstracto e en concreto.

Pulpo: Eu creo que non era intencionado, pero é un resultado que ten a súa gracia. Paréceme interesante que se poida xerar esa ambigüidade en base á forma en que as letras están como medio camufladas. Que haxa lugar a distintas interpretacións está guai.

Hipi (con H para distinguir de Jose): De feito a veces nin nós entendemos as letras.

Jose: Si, porque algunhas letras están feitas aí no último momento.

P: Eh, bueno, bueno! Hai algunhas que non!

J: E algunhas que si. (risas)

C: E que opinades das letras de Dois?

J: Eu tampouco lle dou moita importancia ás letras. Cando non quere dicir algo explícitamente, claro, non lle intento buscar… Son máis de escoitar melodías e tal. O que si que a veces si que me fixo no ritmo e cousas así, ou determinado vocabulario ás veces pois non me convence e outro si… En canto ao significado a verdade é que me dá igual, porque supoño que o que quererá dicir el non ten nada que ver… Bueno, salvo nalgunhas letras, por exemplo en “Romilar”…

P: En “Romilar”?? (risas)

J: A canción que é “No más”, que si que está bastante claro o significado. Cando non o collo ben pois dame igual.

H: O tema é que igual nos fixamos máis na musicalidade das letras, pero ao final así de refilón están de puta madre.

P: Gracias, Hipi.

C: Refírome porque aínda que as faga el, ao final tamén é parte do discurso do grupo.

J: Si, pero como tampouco é un discurso que te condicione como grupo, ou que nos comprometa…

C: En que sentido?

J: Pois que non di nada que…

P: Non nos posiciona como grupo que trata determinadas temáticas nas súas letras…

Teo: Hombre, yo creo que si. Me parece que va de la mano la melodía que tiene la voz con el tipo de letra que puedes hacer, con lo que escribes. Para mi todo encaja bien y por eso me gusta.

J: Pero o significado en si… non nos condiciona aos demais como grupo.

T: Yo creo que refuerza la intención pop que puede tener.

J: A nivel musical si, pero a nivel de mensaxe non, penso eu.

C: Home, co de comprometido te refires a que non é… explícito? No casete veñen as letras pero eu non puiden lelas, e Teo viu o cuestionario pero dixo que lle gustaban máis as preguntas se non as entendía.

T: Yo lo escuché con las letras delante y me lo mandó para que se lo corrigiera pero no se lo quise corregir porque me moló el hecho de que se equivocara. A mi eso me parece super interesante. Yo escucho grupos en inglés y no sé inglés, entonces muchas veces entiendo cosas diferentes y me parece super sugerente.

C: Ao que me refiro é que incluso lendoas seguen sendo ambiguas. E iso é ao que te refires ti co de que non vos compromete, porque non teñen unha interpretación clara tampouco.

P: Si, e algunhas son abstractas…

J: É que non podo dicir “non estou de acordo co que estás dicindo nesta letra” porque tampouco sei o que quere dicir realmente.

C: E estar de acordo é tamén raro… Se dentro dun grupo hai un letrista que fai unha letra boa pero coa que ti non estás de acordo… Iso depende das dinámicas dos grupos.

J: É que neste caso é un proceso moi personal o das letras, así que tampouco hai esa discusión.

P: É que é tamén relativo. Porque para algúns temas da maqueta tamén é certo que non tiñan letra ata o día anterior á gravación. E recoñezo que ao mellor fixen un pouco precipitadamente as letras e non sei, pode notarse tamén.

J: É que tamén é o que dis ti, que non é algo que che guste demasiado. Eu como batería non quero dificultar máis ese proceso.

P: Me rallo bastante a veces, tío. Trato de non buscar un fondo demasiado claro, ou complexo, porque non me interesa que soe a algo que non é realmente a canción.

C: Pero ti á hora de facer as letras, pensas en algo ou prefires traballar coas frases por separado…

P: Con esas que contaba antes, que fixen un pouco ás presas e correndo para a gravación, si que recoñezo que funcionan máis como frases soltas que non están conectadas tampouco dun xeito calculado. Pero hai outras que si que xiran en torno a unha temática máis concreta e si que hai relación entre as partes, entre as frases… é unha progresión, digamos. Das primeiras frases ás últimas, vamos, hai un orde e unha lóxica.

dois-galinas

Infantil e xuvenil

C: Eu falaba con María (e ela non estaba de acordo) e dicíalle “a min esto é que me sona a generacional”, que é un termo que usamos moito nós para falar de grupos moitas veces. E tampouco tiña moi claro por que me tiña ese rollo, pero vós que entendedes por música xeneracional? Non sei se falei desto pola noite con algún de vós.

Xacobe: Si, onte estabas falando deso.

María: Ai, dios, que pesao. Que plomo, chico.

J: Supoño que queres dicir que está moi marcado polo momento que vivimos agora…

C: Si, non sei. É que hai cousas que me sonan xeneracionales pero non da miña xeración, sabes? Entón é distinto.

X: Supoño que é diferente a percepción do xeracional dende o punto de vista de quen recibe e de quen crea.

C: Claro. Eu ademais penso que só me poden parecer xeneracionales grupos de pop. Non me pode parecer xeneracional un grupo de metal. Non sei por que. Pero para min é un sonido que ten que ver con iso. Eu escoitaba o voso disco e facíame pensar en adolescencia, pero non sei exactamente por que.

X: Pero por que adolescencia?

C: Iso tamén o tiña nas preguntas. É porque …

P: O compoñente adolescente no que falas eu creo que si que ten que ver coas guitarras, que son riffs bastante sinxelos.

C: A min sonábame a disco para escoitar na miña habitación, tirado na cama e con moitos pósters.

P: Si, joder, é que de feito algunhas das letras si que se aproximan a unha temática así adolescente. Algunhas melodías teñen tamén un toque moi infantil, inocente.

J: Incluso as letras tamén.

C: Tamén un tono romántico… Vós que pensades da adolescencia?

Santi: Una tortura. Horrible. Yo no volvería.

J: Eu non son nada nostálxico coa adolescencia. Igual coa infancia.

S: Eso peor, yo no volvería ni de coña.

J: Eu á infancia si. Era feliz. Pero na adolescencia era xa como que todo era magnificado. Os problemas…

C: Refírome a iso, a que na adolescencia parece que todo é máis… “BUA!”, que te flipas máis con todo.

J: Tamén para mal.

C: Claro, pero parece que as cousas son máis importantes. É como o que din de que as cousas que descubres sendo adolescente che marcan moito máis.

J: Si, si, pero tanto para ben como para mal.

C: Pois a min Dois sóname a eso, a ese tipo de trascendencia.

P: Si. (risas)

H: Home, eu a verdade nunca pensara relacionar a Dois con adolescencia. É a primeira vez… pero bueno, si que ten un punto. Polo que dicía antes, pola inocencia igual. Que sona así a algo bastante… eu sempre lle insisto a Pulpo que busque a espontaneidade, porque compositivamente é cando fai mellores cousas, para o meu gusto.

P: Si, se ao final é todo espontaneidade porque case todo sae no momento, salvo pinceladas así máis específicas.

C: Aínda así, das que tedes gravadas por exemplo “Odiar deprisa” si que ten bastantes partes.

P: Si, “Odiar deprisa” si que é a máis longa e a máis enrevesada.

C: Pero bueno, tamén sona espontánea e fluída.

P: Ese tema a verdade é que foi o resultado de unir distintas partes, riffs de guitarra que tiña soltos, compostos de tempo atrás… e que xuntei e que, casualmente, funcionaron. Foi un proceso distinto, porque o resto dende un principio había unha estrutura máis ou menos marcada sobre a que logo traballamos. E de feito a parte de guitarra do final é de Jose.

doisiguana

En público, en privado

H: El concierto de ayer se os hizo largo?

J: Trece temas para ser o segundo concerto non está mal.

C: E que depende tamén moito do tipo de grupo e do tipo de música. A min ao mellor un grupo de hardcore se toca media hora paréceme ben. Un concerto de hardcore de hora e media sería… tamén fisicamente che esixe máis. De feito ao mellor de público en certos concertos non sei exactamente que se espera de min como público. Cando hai pogo xa sei o que se espera, pero senon…

T: Eu non sei se estabades falando de eso. Vós como grupo que esperades do público? No concerto de onte, por exemplo. Bueno, non había moito público, pero por exemplo onte estaba aí sentado e vendo dende fóra, como se estivera fóra do local. E estaba véndovos tocando unha música que me mola moito, e xente pasándoo ben pero…

P: Un pouco parada.

T: Si, pero refírome, que podes… que esperades coa música que facedes? É o que di el, non sabería como responder a esa música como público, se non é nun ambiente no que esteamos cen persoas que somos todos colegas con ese rollo… xeneracional… de identificarte co resto da xente e estar feliz dalgunha maneira. Ou polo menos cómodo.

S: Porque no había mucha gente. Cuando no hay mucha gente la peña se corta más. Si hubiese más peña empiezas a bailar más…

C: Pero tampouco é música especialmente para bailar. Bueno, para bailar generacional, como os que bailaban Yo La Tengo nos Simpsons.

T: Aqui yo creo que por ejemplo si tocarais en ¡Pelea! Sería diferente.

P: Un ambiente distinto, máis festivo, de xente que se reúne e vén para os concertos. Realmente onte o concerto era… funcionaba tamén como un compoñente da exposición. Era máis un complemento, creo. Eu se a xente escoita os temas na casa e disfruta cos temas espero que en directo os disfrute da mesma maneira. Porque creo que hai unha relación moi directa entre o directo e a gravación. Creo que reflicte con bastante fidelidade o son, e penso que debe ser unha experiencia moi parecida a de porse o casete con escoitar.

C: Pero nunca pode ser parecido, porque escoitar un disco é unha cousa íntima (ou normalmente o é) e un directo é unha cousa colectiva.

S: Yo creo que el rollo fue que si hubiese más peña la gente estaría bailando.

P: Si, que non había un ambiente… de festa e tal.

S: No es para hacer pogo su música, pero es para estar bailando y de risas. Como Julia (risas).

P: Si, ou con máis alcohol enriba estaría a xente máis eléctrica…

T: No nos referimos tanto a un grupo de puramente hardcore como a muchos grupos que hay. Yo que sé, por ejemplo lo que pasaba con Fantasmage. Tocaban la de “Huesos”, que es muy pop, y la gente se movía. Hacían pogo pero de otra forma.

P: Si, era un bailoteo feliz.

T: Yo creo que podría llegar a pasar eso con vuestro rollo.

P: Home, conseguir unha resposta así por parte do público sería ideal. Nos concertos de Fantasmage había moi bo ambiente…

J: Si, pero eu tamén me lembro dos primeiros concertos, nos que a xente non entendía aínda o concerto.

P: A verdade é que tamén me costa soltarme, interactuar co público…

T: A mi eso no me parece necesario.

P: Pero si que incluso mirar para o público me costa. Creo que o vichedes onte, miraba máis o mástil da guitarra.

C: Claro, tes que facer de frontman, non? Pero tamén é o rollo. Cando hai alguén que o fai guai pode aportar moito ao grupo, ao discurso. Pero senón…

P: Tamén é o movemento, que parece que estou como un maniquí aí tocando, e rállome con iso.

C: Pensades en que podedes aportar á vosa música a nivel de posta en escena? Credes que tedes que ter un determinado comportamento sobre o escenario ou que simplemente tedes que ser “naturais”, “vós mesmos”? Fóra das propias limitacións que poidades ter por timidez nese sentido, que credes que sería o ideal?

P: Creo que é un erro forzar calquer tipo de pose ou actitude en directo. Non é a nosa intención nen moito menos, mais tamén é certo que precisamos dun pouco máis de soltura e experiencia no escenario (e eu en particular no dominio da guitarra) para afrontar os directos dun xeito máis despreocupado e totalmente natural.

T: Yo creo que eso también tiene mucho que ver con el ambiente. Hay conciertos en los que estoy en el suelo o dando con la guitarra a la gente y en otros estoy parado. Pero es que en el otro hay tres personas y están cantándoles a la cara y no te hacen caso, y eso es horrible.

P: Igualmente nos concertos de Monstruo tamén me ten pasado que me veño máis arriba, se vexo meterse dentro ao público.

T: Ahí está. A mi me tiene pasado aquí mismo, un día, tocando con Cuello, de estar arrodillado delante de una persona, agarrándolo y gritándole, y estar así con cara de palo. Es como “tío, ¿no te das cuenta de que estoy… sudando muchísimo, despellejándome para ti? Solo lo hago para ti, tío extraño.” (Risas). Eso ten que ver co ambiente, porque había 20 persoas pero a dez non lles interesaba unha merda.

J: Eu creo que é difícil que saian cousas espontáneamente cando hai un ambiente frío. Ao final contáxiase.

C: É que é moi complicado porque incluso os mellores grupos non son capaces de xenerar ese ambiente.

T: Aquí en Ourense concertos que montemos con estas expectativas de que veña o público e veña coa idea de ambiente de concerto pasou moi poucas veces. Pasou con Unicornibot, con Guerrera, con estes grupos… porque hai xente aquí cerca á que lle mola. Pero trouxemos moitos grupos e moitos vese que non teñen ese tirón máis aló de… que ao mellor noutro sitio como o Liceo si que o teñen.

C: Por exemplo cando tocaron Cuello aquí a min moloume pero foi un concerto bastante triste.

T: Joder, eu toquei con eles o día anterior no Liceo e era moi diferente o rollo.

P: Que si que é certo que nese sentido por exemplo Fantasmage cumplía co modelo de grupo capaz de abarcar públicos moi diversos.

T: Si, pero se viñeran aquí a Ourense non sei ata que punto terían tirón.

J: Tamén no Liceo con 30 persoas parece que está cheo, rodéante… así en salas grandes cando hai moita xente nótase moitísimo máis.

C: Tamén sobre o rollo que estabades falando antes de Fantasmage de coñecer os temas, e tamén como dicides que o que facedes é fiel ao disco…

P: Dixírese moito mellor escoitando os temas primeiro e tendo un pouco asimilado ao grupo antes do directo.

C: Pero ás veces é molesto no sentido de que a xente, precisamente cos discos, xenera unhas expectativas que logo a ti como músico ao mellor non che interesa cumplir. É o que falabamos onte de Bob Dylan, que se pasa todo polo forro e logo a xente di “es que no se que canción está tocando”. Porque toca cancións descoñecidas ou porque as retorce.

P: Nese sentido é o que digo antes, que me parece que hai unha fidelidade bastante… patente entre o directo e o disco. Non hai case produción no EP, as guitarras son como as que toco, as voces son os mesmos efectos.

C: Non tedes intención de facer algo distinto coas cancións no directo?

P: Non…

J: Non hai moito marxe.

C: Aquí enfoquei mal o que vos estaba preguntando, porque é certo que gravastes dunha maneira fiel e eu estaba facéndovos a pregunta pensando se iades cambiar os temas no directo, cando son como son. A pregunta non é exactamente unha pregunta sobre Dois, senon unha pregunta que me interesa que contestedes por ver cal é a vosa opinión. Eu penso moitas veces que hai demasiada relación entre o directo e as gravacións, gústame máis que sexan diferentes porque creo que as posibilidades que dá un medio e que dá outro son distintas. Como falar de cine e falar de teatro ou algo así. Pode dárseche ben unha cousa e non a outra. Claro que logo hai algúns discursos que se queixan de que os directos sexan distintos ás gravacións por un tema de autenticidade (se non sonan parecido é como se o outro fose unha mentira), e, pola outra parte, os grupos que están a un nivel arredor do noso non soen contar con medios para experimentar nun estudio, porque case todo se grava en dous ou tres días. Entón, en abstracto, que opinades da relación entre o directo e as gravacións? Como enfocastes vós a vosa? Tedes pensado cambiar algo de proceso cando volvades gravar? Experimentaríades se tivesedes medios?

P: De momento non temos maior ambición que a de tocar os temas ó mellor posible sen fuxir das estructuras ou do son da maqueta. Perseguimos un formato de directo fresco e conciso, lonxe de complicarnos a vida. Xogar coas cancións e alteralas durante o concerto está moi ben, pero é algo que de momento non nos atrae. De cara a unha próxima gravación, e en caso de tratarse dalgo máis longo, sí que me gustaría gravar dun xeito un pouco máis aberto, añadindo pequenos detalles a nivel de colaboracións rítmicas ou vocais, aínda que logo non se plasmen no directo.

dois-verbena_sandra-mg
Foto de sandra mg

Coches abandonados

C: Cando estiven na túa casa vin que tiñas un cómic que se chamaba “Coches abandonados” como a canción. E collímolo na biblioteca e estivemos lendo para investigar.

P: Ese é o tema collage realmente. O que falaba antes de que é resultado dunha mestura de distintas partes. É que en canto á letra é o mesmo, un pouco en realidade. Compuxen a letra o día antes da gravación.

H: A de “Coches”?

P: ¡Ah, hostia! Estaba hablando de “Odiar deprisa”. “Coches” es quizás una de las letras más… pfff. Más sólidas y tal. (risas) É que crin que estabamos falando de “Odiar deprisa”. É que non estamos familiarizados cos nomes das cancións todavía. Sempre os chamamos dun xeito nun contexto íntimo e logo cando hai que cambiarllo…

C: Claro, hai que poñerlles o nome “guai”. O de “Odiar deprisa” ten atractivo porque son cousas que non asocias. Odiar é unha cousa da que non che preocupa a velocidade. E o de “Coches abandonados”? Porque logo mirando o libro estaba pensando que ao mellor tiña algunha relación, rollo “ao mellor aquí atopo a clave…”

P: Non, a ver…

C: No cómic fálase bastante de música e relacionaa moito coa idea do mito, no sentido americano.

P: Non van por aí os tiros. Si que fixen eu o nome do comic para a canción pero porque me gustaba e me suxería outras cousas á parte da relación que garda o contido coas historias do cómic.

H: Vamos, que te dio una pista falsa (risas).

C: Despois o que pasa é que claro, coa interpretación que estaba facendo do disco si que me parecía interesante falar da idea dos mitos. Volvendo quizais ao do xeracional, que ti falabas de que poida ter relación coa época, non sei como vedes o da relación coa época na música que facedes. O do mito pensabao no sentido do problema cos grandes relatos, incluso as ideoloxías… é algo que a nivel xeracional noto que é algo que boto en falta. Somos quizais unha xeración descreída e falta de grandes expectativas. Como tamén nas letras hai algunhas frases que me parece que fan referencias a ideas de colectivo, o rollo de falar en plural… nesa dis “somos gente peligrosa, somos gente inconveniente”.

P: Hai ese poso de desencanto ás veces nalgunhas letras.

C: Tamén da adolescencia, en relación igual como di el á perda da inocencia. Eu cando era adolescente cría en máis cousas que agora.

P: Si, si, a ver… Por exemplo en “Coches abandonados” a letra é certo que xira en torno a ese tipo de ideas. Fala dunha persoa que trata de desvincularse duns hábitos determinados, dun colectivo ou grupo de persoas determinadas… E quizais “Coches abandonados” é un termo asociado a ese tipo de persoas eso, desencantadas, perigosas consigo mesmas. Faltas de…

J: La droga.

C: Faltas de la droga?

S: De cariño, faltas de cariño.

P: Si, faltas de cariño.

J: Eu penso que este tipo de música con cuarenta anos non a fas. Está claro.

C: Si, quizais se vería como fóra de lugar. Entón Dois non queredes continuar ata os cuarenta?

P: Non sei, en canto a pop si que me podería ver facendo algo parecido con cuarenta anos. Quizais cun traballo maior de estruturas ou de guitarra…

J: Pero si que se tende a facer máis arreglos… non sei.

C: Cando te fas maior?

P: A saber. Tamén é certo que parte destes riffs, parte da elaboración ten que ver co meu nivel como músico.

T: Non estamos falando tanto de riffs como da narrativa das letras.

C: Bueno, a ver, é que eu non quero facerche tampouco as preguntas en canto ás letras. Aínda que as letras as fixeras ti, é máis como a idea global do grupo. Tamén porque as letras non entendo o que din. A min é o que me inspira e por iso vos fago as preguntas aos tres.

J: É que non creo que haxa algo intencionado nas letras.

C: É que claro que hai moitas interpretacións. Esta é a miña e simplemente me apetece que faledes deses temas. Evidentemente as interpretacións que poidamos dar nós a cada grupo van ser a nosas solamente e eu creo que podes estar dacordo ou non.

T: Por ejemplo, él (Jose) dice que las letras no le importan y le da importancia a la melodía. Pero veo que tú te preocupas de las letras…

P: Inevitablemente si que me preocupo, claro.

T: Yo lo que veo es que muchísimos grupos de hoy en día no se preocupan una mierda de las letras. No es que sea lo vital para la canción, sino que simplemente se preocupen de narrar algo. Es lo que decía Cibrán, hoy estamos muy anulados en el momento de narrar algo de relevancia para nuestra vida. Aunque sea simplemente nuestros propios pensamientos o sentimientos. Muchos grupos no los sacan afuera, no los vuelcan aunque sea metafóricamente.

C: Claro, quizais por eso falaba de trascendencia, porque a min Dois sónanme a que as cancións son importantes. E por iso tamén o de xeneracional. Porque ten que ver con ese tono de estar comprometido co que estás dicindo. E en moitos grupos de agora non noto ese compromiso a nivel de narración ou a nivel de contido. Me parece guai tamén o rollo de “bueno, estamos haciendo música” pero creo que vós me ofrecedes algo máis.

P: …guai… (risas)

T: ¿Queríais las típicas preguntas? (Risas) ¿Por que os llamáis Dois? ¿Que estilos os influenciaron?

P: (Risas) Non, está ben. O que pasa é que non sei que responder.

J: O tema das letras é algo que igual vós si que pensades máis e nós non tanto.

P: A ver, vou falar por min que son o que fago as letras. O que dicía antes. Hai dous tipos de letras, unhas que están traballadas, que xiran en torno a unha temática… e outras que se fan un pouco para saír do paso en determinados contextos tipo gravación. E joder, as que si que están máis traballadas si que é certo que hai un tempo adicado conscientemente á letra para desarrollar unha linguaxe que transmita un tipo de ideas preconcebidas. E si que hai unha intención. Nun principio non lle dou importancia porque fago as melodías de voz e estou cantándoas nun idioma inventado durante unha chea de ensaios. Pero si que chegado o punto de ter que compor e con tempo por diante vólcome bastante nese asunto. Eso cando hai tempo e podo volcarme nelas, noutras veces tiro máis doutro tipo de construcción menos traballadas e máis aleatorias.

T: Por ejemplo lo que decías en la que te equivocaste antes, “Odiar deprisa”. Decías que la haces conectando frases, yo hago eso mucho también. Por ejemplo escucho las noticias y me mola una frase que dicen… La meto. Se me ocurre otra tontería y la meto. Escucho grupos en inglés y entiendo otra cosa, y la meto porque la puedes robar, no la hicieron ellos. Lo meto y al mezclar frases y hacer cut-up encuentras en eso una temática que se te escapa. Lo que si que soy incapaz de hacer es “voy a hablar de esto”.

P: Eso tiene un factor de aleatoriedad que está muy bien, y al mismo tiempo te puede salir mal.

T: Y lo que decíais antes de que con cuarenta años no hareis lo mismo pues a lo mejor con cuarenta años lo que haces es tender a una excentricidad total de experimentar muchísimo para llegar a esos significados o volverte muy narrativo. Yo creo que lo veo mucho en muchos artistas mayores, que derivan hacia eso. Cuando eres joven haces las cosas más por inexperiencia, por “tengo que decir algo ya”.

P: Eso es muy relativo.

C: Tamén hai xente que fai o mismo. Hai xente que ao mellor chega un punto no que encontra o que quere facer e faino ata que morre.

dois-tombilla
Foto de David Tombilla

E a música?

C: Bueno, xa, non? Queredes dicir algo máis?

P: Si tenía algo importante que decir, me acordaré más tarde.

J: Al final hablamos de las letras pero de la música…

C: Si, bueno, vamos falar de música un pouco, non? Levamos unha hora e media. Batimos o noso récord. É que agora xa é como tarde para empezar a falar de música. Eu creo que si que falamos un pouco.

J: Si, a nivel xeral.

C: É que é moi difícil falar de música.

T: É o que decía Kiko Amat, de que moitas entrevistas eran rollo “se grabó en tal sitio con no se qué…”

J: Pero bueno, non me refería a eso.

C: O importante son as emocións que xenera o rollo. A min pódeme molar moito unha liña de baixo… e de feito mólame pero nunca sei que dicir diso. Aparte de que me mola ou non me mola.

J: Bueno, as reseñas así de Puma Pumku que fixeches…

C: Si, bueno… Ao mellor metíame máis no rollo musical pero tamén porque Puma Pumku o interés que me ten é ese, non me provoca moita emoción pero si que me gusta estéticamente… Eu que sei. Hai grupos que che transmiten máis e non sabes por que. O rollo das letras para min conta, pero é xeral, o tono. No momento en que preparei a entrevista si que estaba pensando que me resultaría fácil escribir algo sobre vós falando de música, pero me resultaría complicado facervos preguntas ao respecto. Estivemos moito falando de pop pero non vos preguntei cal é a idea que tedes vós do que é o pop, ou o que o define.

P: Supoño que a esencia pop do grupo reside na forma en que nacen os temas, partindo duns esquemas de relación guitarra/voz moi sinxelos nos que a improvisación cumple un importante papel. Tamén na forma en que se traballan; na intención de non retocar ou enrevesar demasiado os temas e buscar uns resultados frescos e pegadizos. Isto non quere decir que as cancións non se perfilen ou non se revisen o suficiente. Hai casos nos que é necesario replantexar partes ou deterse en pequenos detalles, e non sempre nos libramos delas fácilmente. Temos chegado a atascarnos con temas que de entrada semellan moi resultóns e directos, mais que por algún motivo non rematan de desenvolverse adecuadamente e apartámolos temporalmente.

C: É a melodía de voz entón o elemento central?

P: Hombre, puede que sea un poco el núcleo de la cuestión. Es además lo primero. Tocando con una guitarra es el rollo de una línea de voz y a partir de ahí ya se suman el resto de instrumentos, arreglos, estructura… Y al final como es lo que más resalta de los temas…

H: Bueno, para nosotros es lo que guía los temas, la voz como elemento. No hacemos temas de parte con riffs y tal.

P: De hecho, hay voz en casi todas las partes, no hay casi guitarras solas o algún punteo por ahí que me sale fatal…

C: Si, é curioso.

P: Y de hecho todos los temas empiezan ya con la parte de voz. No hay introducción en ningún tema. Quizá suena el riff primero pero la voz se suma al momento. No hay un riff solo, desnudo, en una relación con la melodía. Al final lo que más destaca es la melodía y es el componente principal de los temas. Y por lo general también son pegadizas y eso le da un punto.

C: Por que o pop soe ser música vocal? Eu creo que ten que ver con que humaniza o tema, facilita a posibilidade de identificarse e dálle algo concreto ao que é abstracto.

P: As melodías de voz no pop son sempre importantes. Son un compoñente identitario necesario deste como estilo, supoño. E cando as líneas de guitarra son repetitivas e sinxelas, a voz, xunto coa letra, cobran unha importancia maior. Sobre todo na forma en que estas se articulan coa parte instrumental. Ás veces unha melodía vocal resultona aislada do seu compoñente instrumental non funciona en absoluto ou unha letra non funciona do mesmo xeito se non se adapta á melodía de forma fluida.

C: Que opinades da música instrumental?

H: Que si no tiene gracia es una chapa.

P: A mi me gusta música instrumental también. Es otro tipo de música y se escucha de otra manera.

C: Si, é unha chorrada. Como se fose un xénero a música experimental.

H: Claro, meter en el mismo saco a los Shadows y Brian Eno…

The Stones Rolling: paseo por la filmografía de los Stones

oneplusone.jpg

No máster tiña un compañeiro que escribía para Ruta 66 de vez en cando e díxome que podía pasarlles un par de artigos a ver se lles interesaba que eu colaborase tamén. Mandeilles isto, que é unha especie de adaptación da miña tesina a un espazo breve e de tono moito máis pureta do que eu querería, pero pode ter certo interese. Dáme moita vergonza o detalle prexuizoso de usar a Lady Gaga como chivo expiatorio como punto, cando despois acabaría interesándome moito. Nunca tiven resposta.

Hay dos cuestiones existenciales adolescentes que han vuelto a mi cabeza de repente al ver a los Stones actuando con Lady Gaga en uno de sus conciertos de aniversario. La primera es cómo distinguirlos: yo siempre supe que el Let it Bleed era mejor que el disco de moda de aquella semana, igual que vosotros, pero necesitaba un argumento con autoridad, algo que no fuera puramente subjetivo. La segunda es cómo cambiar el mundo a mejor. Ellos tuvieron el poder para hacerlo, y aunque evidentemente un mundo en el que se puede escuchar “You Can’t Always Get What You Want” es mejor que uno en el que no, acaba dejándote mal cuerpo. Los Stones llevan mucho tiempo ahí y han construído un vínculo muy estrecho con muchas generaciones, generaciones que estuvieron cerca de conseguir algo y terminaron cansados y se convirtieron en sus padres.

Lo generacional… lo generacional es un concepto vago y contradictorio. Por un lado está basado en la oposición de los jóvenes contra sus mayores (y contra sus normas dominantes), así que siempre tiene algo de rebelde. Por el otro, los jóvenes son el centro del mercado de la industria cultural, que intenta aprovechar su potencial de negocio. Así que introducen a los artistas genuinamente jóvenes e independientes en su dinámica comercial o financian imitaciones similares. Al final, lo que era rebelde y peligroso termina siendo una moda completamente codificada. El caos se reorganiza. Pero hay huecos que se escapan al control (que se lo pregunten a Malcolm McLaren) porque cualquiera puede agarrar una guitarra y pillar a contrapié a la gran industria. Y así, cada cierto tiempo aparece eso que llena la boca a los críticos: sensación de peligro.

charlieismydarling

En Charlie Is My Darling, la primera película sobre los Stones, cuando están tocando “It’s All Right” empieza a construírse una tensión entre ellos y el público. El montaje los pone en diálogo por plano-contraplano. Están cerca, es un teatro en Irlanda en 1965, con una barrera controlada por policías, desbordados por adolescentes desbocados. El repertorio aún mezcla aquellas maravillosas versiones de Solomon Burke y Otis Redding con sus primeros clásicos propios: “The Last Time”, “Satisfaction”, “Get Off Of My Cloud”. Jagger ha explicado antes que, hasta la llegada de su generación de músicos, el pop no hablaba de problemas reales de los jóvenes. Eran solo historias de amor irreales, pero ellos querían hablar de como eran sus vidas en realidad, sus frustraciones. El resultado es esa identificación intensa que se siente por determinados grupos cuando aún se es joven (de corazón). Tus padres no lo comprenden, pero tú pones el disco en tu habitación y sabes que te están hablando a ti y a nadie más. Los Stones sienten lo mismo que yo, pensarían las chicas y chicos que abarrotaban el teatro. La cercanía que sienten en sus cabezas explota: el público invade el escenario para sentir esa cercanía en sus manos. ¿Lo consiguen? Por supuesto que no. Cuanto más te acercas a una estrella, más lejana se manifiesta. Lo explicaba bien Nik Cohn en Awopbopaloobop Alopbamboom:

“Sentadas en las salas de los conciertos, las colegialas gritaban, se pegaban y se desmayaban. Se excitaban. Según P.J. Proby, llegaron incluso a arrancar las patas de los asientos para golpearse a sí mismas. Se entregaron por primera vez a toda clase de atrocidades y se sintieron tan desinhibidas porque siempre existía un cinturón de seguridad: el cantante de pop era en sí mismo algo inalcanzable, irreal (…)”.

Las imágenes de lo generacional están construídas sobre las tensiones de las que hablábamos. Y para identificarnos con ellas y con quién las firma necesitamos sentirlas como auténticas, como verdaderas. La filmografía de los Rolling Stones, entre Charlie Is My Darling y Shine a Light, traza un arco de lo generacional al espectáculo para todos los públicos, de lo verdadero al simulacro. De la posibilidad de ruptura a la represión. En él se encuentran las respuestas a mis dos cuestiones existenciales.

one-plus-one-cinemarxism.jpg

La revolución necesita una música

Jean-Luc Godard decía que la revolución necesita una imagen. Probablemente se refería a que para convencer a la clase obrera hacía falta un cine que dijera la verdad, no películas de propaganda. Con la música pasa lo mismo. Aunque la propaganda y los ídolos de mentira funcionen, a largo plazo no habrán servido para nada. Cuando filmó a los Stones en One Plus One debía tener eso en la cabeza, ya que lo que hace al poner en imágenes el proceso de construcción de “Sympathy for the Devil” es interrogar el poder de esa música y del vínculo que tenía con la juventud (no es casualidad que pidiera para una película “a los Beatles o a los Rolling Stones”). Hace pasar la canción por repeticiones e interrupciones violentas, sin mostrarla nunca en su forma final, parándola cuando podría unirse a las imágenes revolucionarias. Filma en plano secuencia, sin cortes tras los que esconder lo que hay, durante minutos y minutos, moviéndose a placer por el estudio. En paralelo al grupo en el estudio, unos panteras negras comentan como el hombre blanco se apropia de su música en busca de la visceralidad. El discurso político y el musical se mezclan, y el espectador es el que debe construír su vínculo con la música, igual que debe construír sus propias ideas políticas.

La película también plantea, sin embargo, que la única manera de ser un intelectual revolucionario es dejar de ser un intelectual. One Plus One nunca fue un éxito, pero sí lo fue la canción, porque hablaba al público en su lenguaje. El distanciamiento es una vía para construír conocimiento verdadero, pero el espectador no siempre tiene la paciencia suficiente. La mayoría del cine (y del arte popular) funciona por el camino contrario, el de la identificación. Claro que eso conlleva los peligros de la manipulación y la alienación de quien recibe los mensajes. Así funciona el fascismo, que impone imágenes al público que este no puede construír por su cuenta.

letspendnighttogether

En Let’s Spend the Night Together, la película de Hal Ashby sobre la gira de los Stones de 1981, unas imágenes crean el reverso de aquella multitud que invadía el escenario en 1965. Es Mick Jagger quien busca el contacto con el público que llena un estadio. Enfundado en sus mallas, recorre sudoroso una de esas enormes pasarelas a las que ya nos hemos acostumbrado. Desciende una escalera y recorre, rodeado de personal de seguridad, un camino fijado de antemano. La gente parece esperar su turno para tocarlo, y la cámara sufre para encontrar a su protagonista entre la multitud, filmando desde un punto lejano y elevado. El caos del vínculo generacional, la sensación de peligro, se ha convertido en un simulacro. No hay cercanía posible con la estrella, y el rol de cada persona es determinado de antemano. Es una experiencia ritualizada, codificada, privada por completo de libertad.

En el mismo año, Penelope Spheeris filmaba la escena punk de Los Angeles en The Decline of Western Civilization. En la actuación de Black Flag, la cámara está gran parte del tiempo al nivel del suelo, participando del pogo como un espectador cualquiera. Una serie de planos con rótulos presentan a los miembros del grupo, pero al llegar a Ron Reyes, su cantante, su nombre tarda en aparecer: está en el suelo, rodeado de gente pero agarrado con fuerza al micrófono para seguir gritando. En un momento en el que el rock and roll se había convertido en pasarelas, barreras y seguratas, el vínculo generacional y la autenticidad juvenil tenían que dar una respuesta. En Rastros de carmín, Greil Marcus lo tenía claro:

Si uno era capaz de demostrar que el rock’n’roll, ideológicamente autorizado a mediados de los sesenta como la excepción que confirma la regla de la monótona conducta que impregna la vida social, se había convertido en el engranaje más lustroso del orden establecido, entonces una desmitificación del rock’n’roll podía conducir a una desmitificación de la vida social.

Esa desmitificación tuvo, igualmente, forma de caos, si bien en esta ocasión la atracción sexual quedó fuera de la ecuación. El sexo es poderoso pero facilmente manipulable, pero la irreflexibilidad es libre, para bien y para mal. En esta ocasión, músico y público (y cineasta) están al mismo nivel, en lo que quizás es un paso adelante con respecto a los Stones del 65, y esa es la única vía para encontrar la verdad. La juventud necesita ocuparse de sus asuntos sin interferencias. Y lo bueno de la cultura popular es que, en última instancia, siempre es cosa del público. Spheeris da la palabra a los punks anónimos de su escena, igual que Peter Whitehead la daba a los jóvenes a la entrada de los teatros que los Stones iban a llenar. Posteriormente se democratizará el acceso a las cámaras y Jem Cohen podrá sumar a todo lo anterior las imágenes que filma el propio público en Instrument, su película sobre Fugazi. La cultura joven toma el control de los medios de producción, ¡la revolución está cerca!

O tal vez no. Los Stones fundaron Rolling Stones Records en 1970 después de entregar como último tema a Decca “Cocksucker Blues”. Tenían el control, pero se convirtieron en una empresa. En la gira del Exile on Main Street, Robert Frank los siguió con una cámara y la condición de poder filmar sin que nadie le dijera que no a nada. El resultado fue Cocksucker Blues, una película sucia, repleta de sexo y drogas sobre una profunda tristeza, la brutal sensación de que la de la estrella de rock es una vida completamente miserable y sin sentido. Se dice que los Stones personas la vieron y les pareció una película fantástica, pero los Stones corporación decidieron que sería nefasta para su imagen y bloquearon su aparición, limitándola a una proyección al año y en presencia de su autor. En su lugar, editaron Ladies and Gentlemen, the Rolling Stones, una película concierto apoyada en un nuevo sistema de sonido, cuadrafónico, en la que curiosamente el público no aparece en pantalla hasta la última canción. Como valor añadido parecía pesar más un avance técnico que la verdad. Pero, ¿para qué sirve la técnica por sí misma? Cuando Pete Townshend y John Entwistle acosaban a Jim Marshall para pedirle que fabricara amplificadores más grandes y potentes, el objetivo era claro: reflejar el caos de su generación y crear aún más.

shine-a-light

La estrella en el espejo

Las primeras secuencias de Shine a Light, en las que se prepara el concierto, reflejan claramente el punto de llegada de la renuncia generacional de los Rolling Stones. Bill Clinton, que es el anfitrión del concierto, les cuenta que van a venir sus sobrinos y que muchos sesentones le han pedido entradas. Luego le presenta a Jagger al ex-presidente de Polonia. Alguien le dice a Martin Scorsese “esto es rock and roll” y él se descojona. Normal. Él sabe lo que fueron los Stones, y esto no es más que un espectáculo para toda la familia. Clinton sale a presentar al grupo, iluminado con esa luz cenital que crea en él esa aureola divina y se marcha con una ovación como una estrella más. La espectacularización de la política empezó antes que la de la música pop, y las consecuencias son evidentes. Aquí el público no sirve para nada más que aplaudir y seguir las indicaciones de Jagger. Todas las tensiones de lo generacional (verdad-mentira, creación espontánea-producto industrial) se han esfumado. Ya no hay ningún vínculo emocional con los oyentes más que el reflejo del que hubo cuarenta años atrás. Solo permanece la lejanía de la estrella, y su problemática tiene también en esta película un punto final.

En El cielo sobre Berlín de Wim Wenders, los protagonistas iban a un concierto de Nick Cave. Antes de cantar “From Her to Eternity”, le escuchábamos pensar: “Esta es la última. Y no voy a hablaros de una chica.” Justo después, se dirigía al público diciendo: “Voy a hablaros de una chica”. En esta contradicción está la problemática básica de la estrella de rock. ¿Es así en realidad? Si no lo es, ¿cómo puedo sentirme vinculado a lo que me dice? La estrella de rock, más aún que la de cine, necesita mostrarse para llegar al público, pero necesita protegerse de su propia imagen. De ahí las máscaras. Jim Morrison exigía que lo iluminaran igual que Josef Von Sternberg iluminaba a Marlene Dietrich. Cuando Mick Jagger interpretó a Turner en Performance, de Donald Cammell y Nicolas Roeg, su papel se leyó como una complejización de su propia imagen pública, jugando a la confusión entre el rockero decadente y el empresario mafioso. Entre el héroe, el matón y la víctima.

El problema de la máscara se da cuando ya no queda nada más. La proyección del personaje del rockero acabó derivando hacia el estereotipo. Por eso la mayoría de los biopics rock son la misma película, ¿o alguien distingue Ray de En la cuerda floja? Todd Haynes planteó el problema inteligentemente en I’m Not There, donde ni siquiera una máscara es suficiente para ocultar al verdadero Bob Dylan. No se puede encerrar a una persona en un personaje. I’m Not There cita el mito y también la realidad, en el mismo juego de espejos que Performance. La máscara es necesaria para que la estrella pueda seguir viviendo, pero también es la que genera la conflictividad por el aspecto divino que gira alrededor. La estrella tiene que construír realidad y ficción al mismo tiempo, para poder generar el vínculo cercano al público pero reafirmar su intangibilidad. Es lo que provoca que Dylan fuera visto en su momento como un profeta, es una muestra del poder del vínculo generacional y de su riesgo.

gimmeshelter

En Gimme Shelter, la obra maestra de los hermanos Maysles y Charlotte Zwerin, después de haber filmado el asesinato de un miembro del público durante la actuación de los Stones en Altamont, enfrentan a Jagger a las imágenes en la sala de montaje. Se enfrenta al momento en que las circunstancias desbordaron la máscara de la estrella, viéndose a si mismo cantar “Under my Thumb” añadiendo “I pray that it’s all right” en un escenario lleno de gente y Ángeles del Infierno, sufriendo porque la violencia estaba en el ambiente y no en la música. Nunca antes se vio a Jagger, siempre tan controlador y tan celoso de su imagen, perdiendo su poder de tal manera, mostrándose tan humano, tan débil. Es el punto de fuga del ídolo y el punto final de la utopía hippie. De ahí que esa sea la última imagen en la que preguntarnos si es así en realidad. Cocksucker Blues nos respondía con la verdad. En Shine a light, sin embargo, ya nadie se hace la pregunta. La cámara se limita a moverse frenéticamente, buscando en cada momento el gesto que consuma la reafirmación de su máscara, de la imagen que tenemos de ellos. El movimiento de caderas de Jagger, la cara de concentración de Charlie, la sonrisa de Ronnie, Keith soltando la guitarra. Es un espectáculo sin sensación alguna de peligro más allá del fracaso en la reafirmación de nuestras expectativas. En un último guiño irónico, el gesto característico de Keith Richards es el dejar de tocar y apoyarse en el hombro de Ronnie Wood. Hoy en día, no es posible distinguir a los Stones de Lady Gaga, ya que todo lo que gira a su alrededor se basa en cumplir lo que el espectador espera, y esa nunca es la base del artista. Lo que es incluso más preocupante es que no sea posible distinguir a los Stones de Bill Clinton, ya que son igualmente personas (o personajes) poderosos sin ninguna intención de cambiar el orden de las cosas. Pero en todo caso las imágenes de su filmografía son una muestra de los huecos que la inmediatez y el caos de lo juvenil pueden encontrar entre la industria. Huecos en los que el espectador se puede mover en libertad, construyendo su propio conocimiento y sus propias emociones. El resultado final puede ser de muchas maneras, pero la incógnita es, sin duda, peligrosa. En los tiempos que corren, renunciar a eso es un lujo demasiado grande.