Amaia, Víctor Jara, arte, política, cartos

O outro día Antonio Rico escribía que tiña opinións encontradas sobre o feito de que Amaia fose cantar “Te recuerdo, Amanda” de Víctor Jara en Operación Triunfo. É un conflito que ás veces pode parecer absurdo: por unha parte hai unha queixa implícita contra a cultura da música comercial e o feito de que TVE aposte por promocionar esa e non outra música, pero pola outra, cando nese formato se decide ofrecer a un público masivo algo que se entende como unha obra relevante e crítica aparece unha queixa por presentala nese contexto, “tratada como una cancionita pop más”. Pode chegar a parecer un capricho que esconde elitismo: un dos problemas parece ser que Víctor Jara se mesture con Demi Lovato e Rihanna, pero estou seguro de que hai un lote de oíntes de Víctor Jara, en calquera época, que escoitaron “Te recuerdo, Amanda” encaixada entre dous hits aparentemente intrascendentes do momento. E hoxe os Beatles son practicamente considerados alta cultura (outra cousa problemática que comentou moi ben Kiko Amat aquí), pero en 1964 as súas cancionciñas pop e as súas fans eran ridiculizadas.

En todo caso, aínda que haxa algo diso, a cuestión do contexto, do medio polo que se transmiten as mensaxes críticas, contraculturais, subversivas ou como queiramos chamalas, é un conflito político que non desaparece nunca, entre o “querémolo todo” e o posibilismo.

Eu sinto o mesmo conflito case todo o rato: creo que dende sempre a miña intención á hora de tocar, por exemplo, foi intuitivamente tentar chegar ao público máis amplo posible, aínda que sexa un público alleo ou incluso hostil ao que eu poida querer transmitir, e aínda que o contexto no que eu poida tentar transmitir as miñas mensaxes sexa pouco adecuado. Ás veces a xente quere bailar ou beber e non que lles fales das túas inquietudes ou de que estás moi decepcionado coa xestión do alcalde. Pero iso é cousa desa xente (eu tamén son esa xente ás veces), e eu aférrome un pouco á posibilidade de que entre as multitudes que están nun festival para pasar o rato hai alguén que pode escoitar o que penso: existe a posibilidade de establecer unha comunicación, de xerar un vínculo. Eludir os contextos maioritarios e escoller falar (ou tocar, ou escribir, ou o que sexa) para un público que xa é receptivo de antemán ten outro interese, e pide un proceso distinto. Non me parece mal ningún dos dous. Os dous parécenme necesarios, especialmente cando implican certa incomodidade para quen crea e quen escoita.

Nese sentido, sempre entendín que o mainstream non pode ser obviado dende a perspectiva da arte que pretende ser crítica. Non sei, ás veces boto en falta unha vontade de ser popular na arte que se quere revolucionaria, porque as revolucións tamén teñen que ser populares. Víctor Jara era popular. E érao por varias vías: o mesmo saía por televisión que ía tocar ás minas ou ás fábricas. Billy Bragg tamén.

Pero entón chega o asunto de sempre, como relacionar o contido coa forma. Ou, máis ben, aplicado a este caso, como relacionar o medio coa mensaxe. Como afecta o contexto televisivo, e en concreto o contexto de Operación Triunfo, a “Te recuerdo, Amanda”?

O que máis me molesta de Operación Triunfo como programa musical é que corten as cancións para facelas moi breves dunha maneira artificial. Os temas supostamente épicos ou con desenvolvementos instrumentais que se fan con calma córtanse porque o centro debe ser a voz e, se non hai voz, ten que ser porque hai baile. Dous exemplos: “Somebody to Love” de Queen e “Sign of the Times” (a de Harry Styles, non a de Prince) quedan en menos da metade do tema orixinal, e non é para ben.

O que máis me gusta desta edición de Operación Triunfo é que non é exactamente un programa musical, senón un reality que ten detalles un pouco atípicos por como se comportan as e os concursantes e por como se comporta o público. Hai unha base de fans moi grande que ve a canle de YouTube co 24 horas e, como sucede co fandom en xeral, non ve o programa dunha única maneira que cadre coa previsión de Gestmusic. A diferenza é máis ou menos a que retratou Jimena Marcos no seu artigo “Operación Triunfo ha demostrado que la cultura del odio ha pasado de moda“, onde defende que Amaia e o resto de concursantes de OT 2017 son un exemplo moi sano para a xuventude, que por fin ten xente normal coa que identificarse. Fala de humildade, de compañeirismo, dun reality no que non se alimenta o morbo, e da defensa por parte do alumnado ou o profesorado de causas como a protección dos nenos trans ou a axuda á poboación refuxiada. En xeral estou dacordo, aínda que o argumenta de maneira moi estraña ás veces (non sei se isto é un chiste, ou un intento de asimilar OT á alta cultura, ou as dúas cousas): “Si admirábamos aquella entrada de Kafka en su diario que rezaba “Hoy Alemania ha declarado la guerra a Rusia. Por la tarde fui a nadar”, ahora lo hacemos con el “Me encanta mirar a los aspersores” que un día soltó Amaia en la terraza.”

Amaia é a miña favorita porque me fai moita gracia, é moi empanada, fai cousas espontáneas como ir mexar no medio da gala e ten unha visión desprexuizada da música que se confirma coas cousas que canta nos ratos libres na academia (El Mató a Un Policía Motorizado, El Kanka, Louis Armstrong, os Animals, Los Fresones Rebeldes, Mecano, C. Tangana, Rosalía, Dani Martín, a canción de Aquí no hay quién viva). Canta como facéndoo fácil, dunha maneira delicada e moi transparente que consegue que me crea as cancións (sobre todo en contraste coa sobreactuación na que caen a miúdo case todos os demais). Cantando “Te recuerdo, Amanda” crinma tamén, e gustoume ver como Noemí Galera, a directora da academia, lles contaba que Víctor Jara foi asesinado pola ditadura de Pinochet nunha explicación simple pero non moi blanqueada. Gustoume que se falase de que é unha canción sobre o amor dunha parella obreira, un amor que sucede no medio dunhas condicións terribles, aínda que o propio Jara o fixese dunha maneira moito máis elocuente se vedes a introdución do vídeo que puxen máis arriba. Gustoume escoitar un arranxo que non cae na horterada. Odiei con toda a miña alma todo o aspecto visual, como se houbese que sacar rendimento a ter un ballet e un escenario grande e poñelos a escarallar o que vale a pena.

Estiven botando un vistazo aos comentarios no vídeo de YouTube da gala e non cheguei a nada concluínte sobre o efecto desta canción no público, máis aló de que a miña opinión coincide coa de My Lady Cáceres:

Pero polo menos sabemos seguro que Amaia descubriu esta canción e o seu contexto a raíz do programa. Merece a pena aínda que fose só por unha persoa ou estropeouse o legado de Víctor Jara? Eu creo que si que merece a pena, e que a forza de certas cancións consegue abrirse paso ata algúns oídos atentos, que poden estar en calquera lugar, ou consegue sobrevivir á posible banalización. Creo que hai espazo para a creatividade, a emoción e incluso a crítica en OT.

Pero ao mesmo tempo, vendo OT non podo deixar de sufrir asociándoo coa carreira de Elvis Presley, porque estiven lendo hai pouco Amores que matan. La destrucción del hombre, a segunda parte da biografía del que escribiu Peter Guralnick. As cancións gravadas por Elvis dende que comezou a traballar co Coronel Parker eran escollidas dentro das posibilidades do catálogo da súa editora, e moitas veces era forzado a cantar temas que lle daban igual ou que lle daban vergoña. Especialmente nas súas películas. Seguiu tirando, en certa maneira, porque tiña un tren de vida que manter e moitas persoas ao seu cargo. Non sempre tivo liberdade para utilizar a súa voz nas cancións que sentía propias, e foi un potencial botado a perder.

Esta tarde acabo de ver que Aitana e Ana Guerra se queixaron de ter que concursar para ir a Eurovision cunha canción que “non lles chega”. Logo diso levaron unha bronca tremenda de Noemí na que lles dicía que os compositores podían ofenderse se as oían e que que se cren que van cantar cando remate OT. Que non saben nada da industria musical e que traguen co que hai. Foi un momento estraño, despois de que o discurso dos profesores durante toda a edición tendese máis ben a “busca tu personalidad, tienes que sentir lo que cantas”. Parece un momento de pura transparencia da industria cultural: como no caso de Elvis, hai que facer que o asunto siga xirando. Non poden cuestionar como funciona o asunto, teñen que cantar o que lles digan. E non estamos falando de que queiran cantar algo ofensivo ou incorrecto, só de que non lles gusta o tema. Gustoume velo, pareceume algo que non se ve todos os días por televisión/YouTube. (Probablemente aquí estou simplificando de máis o relato da discusión, pero hai vídeos para comprobalo).

Pero aínda con todo isto, se podo sacar algunha conclusión con respecto ao conflito que explicaba ao principio é que non resolvín nada: quéroo todo, incluído o posibilismo. O sistema industrial da cultura é unha merda, que en moitos casos limita ou pervirte expresións que doutra maneira serían máis intensas, máis brillantes, máis descontroladas, máis puras e menos profesionais. Pero tamén penso que hai espazo, na parte de quen crea e na parte de quen recibe esa creatividade, para transgresións e rupturas en forma e contido dentro da cultura comercial. Que a maior aspiración para as e os artistas radicais é ser artistas populares. E que quen traballa neses contextos, que non só son OT ou o Luar, senón que tamén poden selo os escenarios de salas, festivais e eventos institucionais nos que tocan moitos grupos que se definen alternativos, indies ou underground como o meu, se quere utilizar eses ocos, ten que esforzarse por varrer a merda. Eu pechei os ollos para non ver a coreografía horrible de “Te recuerdo, Amanda”, igual que tento ignorar cando vexo un grupo tentando expresar algo diante do logo dunha marca de cervexa, ou cando son eu quen toca diante diso. Outra vez, agárrome á posibilidade da comunicación sincera con alguén descoñecido no medio dun contexto que é máis ben publicitario, pero probablemente son un iluso. Agárrome á esperanza de que o público ignore a merda en vez de chamar a atención sobre ela, e seguramente iso non é ningunha solución.

Radar: provocar hoxe

Durante un ano e pico escribín unha sección mensual en Tempos Novos que se chamou Radar. Realmente eu mandei este artigo poñendo en relación unhas cantas cousas arredor da idea de provocación e cando o vin na revista a sección chamábase así e o meu título desaparecera. Pero bueno, tanto ten, sempre puiden dicir o que me apetecese.

Aparentemente, vanse incluír na nova Lei de Seguridade Cidadá, dentro das infraccións graves, as “ofensas a España”. Hai meses, falábase da intención de que, en Galicia, a Lei de Espectáculos Públicos e Actividades Recreativas sancionara “a falta de respecto ou provocación intencionada do artista cara ao público con risco de alterar a orde”. Se aceptamos a represión como función básica do Estado, é curioso ver que entre as súas preocupacións se atope a de que os artistas provocadores poidan alterar a orde. Que preocupe a capacidade deses espectáculos para alterar algo hoxe, que semellan menos perigosos ca nunca. A subversión dos símbolos de España pode ser entón tan necesaria como a subversión dos símbolos dos espectáculos pop. Só que unhas normas as fai un goberno e as outras non se sabe.

O último gran escándalo no mundo pop parece ser Miley Cyrus fumando un porro na gala dos MTV European Music Awards 2013, un máis na súa lista. Videoclips nos que sae cada vez máis espida: a aberta sexualización da súa imaxe logo de ter sido Hannah Montana para Disney. Declaracións sobre as súas drogas preferidas (MDMA si, cocaína non, que é a droga dos noventa). Algo como o que pasou antes con Britney Spears (comparten manager). As drogas e o sexo implican unha perda de control sobre un mesmo, e iso remite á autenticidade que os ídolos pop deben transmitir ó seu público (tamén aquel Melendi bébedo nun avión). O que quizais marca a diferenza con respecto ás provocacións anteriores é a autoconsciencia. Provocar hoxe parece, máis que nunca, unha referencia pop, unha posta en escena das provocacións anteriores, nun momento no que todo vai máis rápido, rexido polo ritmo da cultura visual dixital. O experto Andrew Darley di que nela a forma predominante é a das artes ornamentais, con tendencia a poñer o énfase sobre “a forma, o estilo, a superficie, o artificio, o espectáculo e as sensacións, atenuando a importancia do significado e fomentando a inactividade intelectual. (…) As súas formas diríxense a producir un efecto inmediato e efémero.”

Así, podemos pensar na provocación como unha cuestión que xa non ten significado; puramente estética. Distinta dende logo das do rock and roll clásico: a censura impedía amosar a Elvis por debaixo da cintura, quizais porque a súa pelvis si podía alterar a orde, aínda que non fora algo voluntario (él sempre foi un bo cristián, un bo americano). Non era igual a provocación dos punks, pensando na de Johnny Rotten. Nese caso, había tamén autoconsciencia, pero nun momento no que, como escribiu Greil Marcus, o rock and roll xa fora “ideolóxicamente autorizado como a excepción que confirma a regra da monótona conduta que impregna a vida social” e pasara a converterse “na engranaxe máis lustrosa da orde establecida”. Rotten subvertía esa orde subvertindo o rock and roll. Hoxe, a provocación pode aspirar, como moito, a ser divertida, a ter ese efecto inmediato e efémero:o propio umbral da polémica está gastado. Debemos alegrarnos? Probablemente é bo que certos tabús sexuais xa non teñan sentido, pero ó mesmo tempo é unha mágoa que a capacidade subversiva do espectáculo desaparecera.

Poden as leis xulgar o que é irónico e o que non? Se vivimos nunha época irónica, debemos ter a responsabilidade de utilizar esa ironía para facernos máis libres, ó contrario desa cultura visual da provocación de Miley, que leva á inactividade intelectual. Hai trinta anos, o ABC publicaba a letra de “Me gusta ser una zorra”, a versión que as Vulpes fixeran do “I wanna be your dog” dos Stooges (paradigma da autenticidade autodestrutiva). Facíao nunha páxina titulada “Ya basta”, na que viñan dicir que a liberdade de expresión estaba moi ben pero que o importante era ser educado e correcto. Corrección política ante todo, non vaia ser que cambie algo. Educación no Parlamento e, ó final, educación no bar: “Como a liberdade de todos esixe un límite na liberdade de cada un, a lei fundamental española prevé os abusos que poden cometerse ó exercer os dereitos constitucionais. Así, no punto 4 do artigo 20 da Constitución establécense os límites á liberdade de expresión no dereito á honra, á intimidade, á propia imaxe e á protección da xuventude e da infancia.” O divertido do asunto, que rematou co peche do programa Caja de ritmos, foi que durante uns días os medios se viran obrigados a repetir esas palabras. Me gusta ser una zorra, me gusta ser una zorra. Imaxinar a cronistas indignados transcribindo a letra (na que chamaban “cerdo carroza” a Lou Reed, subvertindo referentes esgotados) é quizais un exemplo do marabillosas que eran épocas máis represivas.

Protexer á infancia e á xuventude? Ou protexer á sociedade adulta da infancia e a xuventude? Os impulsos subversivos do pop son sempre os impulsos da mocidade como clase, rebelde contra o que o mundo adulto lle impón. Xa en 1835 o crítico francés François Joseph Fétis defendía que a administración controlara ós músicos ambulantes pagándolles. Así, “en lugar de cantar a embriaguez do viño e a voluptuosidade das paixóns brutais, ensalzaríase o amor ó traballo, a sobriedade, a economía, a caridade, e por riba de todo o amor á humanidade.” Hoxe segue sendo molesta a música, o ruido, o falar, polo menos para aqueles que se esforzan en lexislar contra ela ó estilo do XIX. Madrid fará castings para controlar quen pode tocar na rúa e onde. A Asociación de Músicos de Madrid amósase, en principio, a favor, xa que en teoría só se quere determinar que quen pase a proba fai música e non ruido. Pasarían o casting os primeiros Beatles, aqueles que en Hamburgo tomaban speed e saían a tocar con tapas de váter ó pescozo? O ruido é molesto, pero tamén necesario. Calquera filtro é censura e represión. Se non queda a rúa, e logo tampouco as casas, volveremos ó comezo. Será mellor? A música como delito, a palabra como delito, o absurdo como lei. A paranoia dos lexisladores a prol da corrección pode traer de volta o umbral da provocación.